Strategische Vragen | De Strateeg: Kan de NAVO zich verdedigen tegen Rusland zonder de VS?

De NAVO vierde vorige week zijn 75e verjaardag. Na de val van de Berlijnse Muur en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie werd de NAVO hersendood genoemd, maar door de oorlog in Oekraïne is de NAVO weer springlevend. Maar kunnen wij de Russen aan als het tot een confrontatie komt en de VS weigert mee te doen?

Dat ga je horen in deze extra aflevering van De Strateeg van:

– Bart Groothuis, VVD-Europarlementariër

– Tim Sweijs, directeur onderzoek bij het Den Haag Centrum voor Strategische Studies.

Bron: BNR Nieuwsradio, 14 april 2024

Over deze podcast

De Strateeg is een podcast van BNR in samenwerking met het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS). Abonneer je via bnr.nl/destrateeg om geen enkele aflevering te missen.

Host: Paul van Liempt

Redactie: Michaël Roele

Boekestijn en De Wijk, met Tim Sweijs: Oorlog na Oekraïne

Wat leert Oekraïne ons over de toekomst van oorlogvoeren? Arend Jan Boekestijn en Rob de Wijk gaan onder leiding van Hugo Reitsma in gesprek met HCSS-onderzoeksdirecteur Tim Sweijs.

Bron: BNR Nieuwsradio, 13 april 2024

Column Rob de Wijk: Poetin heeft geen recht om oorlog te voeren, Zelensky wel

In het oude Egypte, Griekenland en Rome werd al ­gediscussieerd over moraliteit en oorlog. Nu weer. Zowel in het Midden-Oosten als in Oekraïne worden mensenlevens opgeofferd voor onhaalbare doelstellingen, zoals de demilitarisering en denazificatie van Oekraïne en de vernietiging van Hamas. Dus klinkt de roep om onderhandelingen. Maar de uitkomst daarvan moet rechtvaardig zijn, dus niet de agressor bevoordelen. De grote vraag is hoe je dit bereikt.

Daarvoor moeten we te rade gaan bij de filosoof en kerkvader Augustinus (354-430) die als eerste het begrip rechtvaardige oorlog uitwerkte. Hij vond dat christenen geweld niet hoeven af te zweren, want God heeft hen nu eenmaal het zwaard geschonken. Dat mogen ze volgens hem alleen gebruiken in opdracht van een legitieme leider die de vrede wil beschermen of kwaad wil bestraffen.

Uiteindelijk leidde dit tot het concept van jus ad bellum of het recht om oorlog te voeren. Dat recht bestaat als de oorlog wordt gevoerd door een regering, er een gerechtvaardigde grond is, plus een gerede kans op succes én als oorlog het laatste redmiddel is.

Op geen enkel punt voldoet Poetins agressie tegen Oekraïne hieraan. Hij erkent Oekraïne niet als zelfstandige staat en begon een niet-uitgelokte oorlog tegen dat land. Voor deze agressie bestaat hoe dan ook geen rechtvaardiging, terwijl militaire steun voor Oekraïne volgens het internationale recht mag. Omdat het hier om een onrechtmatige oorlog gaat, is elke poging tot begrip voor Poetins volgens mij onzin.

Aanval van Hamas en de reactie van Israël

De aanval van Hamas op Israël voldeed ook niet aan de criteria van een rechtvaardige oorlog. De reactie van Israël was daarom absoluut gerechtvaardigd.

Als een oorlog uitbreekt verschuift de discussie naar jus in bello, of hoe de oorlog gevoerd wordt. Dan gaat het om criteria als militaire noodzaak, proportionaliteit, en het maken van onderscheid tussen combattanten en non-combattanten en legitieme en niet-legitieme doelen.

Poetin lapt met zijn aanvallen op flatgebouwen en nutsvoorzieningen als water en elektriciteit al deze uitgangspunten aan zijn laars.

Ook Netanyahu liep in Gaza van de rails. Het grote aantal burgerdoden, verwoeste ziekenhuizen, dreigende hongersnood en het bombarderen van een ommuurde enclave waaruit geen ontsnappen mogelijk is, spoort niet met jus in bello.

Dus moet druk op Rusland en Israël worden uitgeoefend om de strijd te staken. Maar hoe? In het Midden-­Oosten is een politiek proces gaande. Alle partijen onderhandelen. De Veiligheidsraad heeft met instemming van Amerika een bindende resolutie voor een staakt-het-vuren aangenomen. Israël is inmiddels voor de internationale rechter gesleept. En bondgenoten dreigen de steun voor Israël in te trekken.

Uiteindelijk gaat Israël wel overstag. Het gevolg is dat het land aan de schandpaal wordt genageld, maar niet van de kaart wordt geveegd.

Voor Oekraïne ligt het anders. Hier is geen sprake van een politiek proces. De Veiligheidsraad is door Russische en Chinese veto’s verlamd. Poetin wil winnen en niet onderhandelen. Zelensky wil zijn land verdedigen en vreest voor het voortbestaan van Oekraïne.

Hem dwingen tot concessies beloont Poetin die jus ad bellum en jus in bello aan zijn laars lapt. Stopzetten van de militaire steun verhindert Zelensky dus om tot een rechtvaardige vrede te komen. Augustinus zou zich omdraaien in zijn graf.

Rob de Wijk, Trouw, 12 april 2024

Rob de Wijk is hoogleraar internationale relaties en veiligheid aan de Universiteit Leiden en oprichter van het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS). Hij schrijft wekelijks over internationale verhoudingen. Lees zijn columns hier terug.

HCSS official congress partner at 26th World Energy Congress

Senior strategic analyst Laura Birkman and strategic analyst Irina Patrahau will be representing the Hague Centre for Strategic Studies (HCSS) as an official Congress partner at the 26th World Energy Congress in Rotterdam.

For 100 years, the World Energy Congress has convened the cooperative power of the world energy community to turn inspiration into action, exploring innovative solutions to global challenges and shaping the future of energy.

Taking place from 22-25 April 2024 in Rotterdam and co-hosted by the World Energy Council and the Government of the Netherlands, the 26th World Energy Congress is a critical turning point for clean and inclusive energy transitions worldwide and an opportunity to design and deliver better energy futures.

The World Energy Congress is the world’s longest established energy event led by the world’s oldest energy community. Only the World Energy Council has the deeply local and globally networked convening capabilities to deliver a world-class, independent and impactful energy gathering on this scale.

De Strateeg: ‘75 jaar NAVO: Wat valt er te vieren?’

De NAVO bestaat deze week precies 75 jaar. Het bondgenootschap moest het Westen beschermen tegen de dreiging vanuit de Sovjet-Unie. Toen die uiteenviel heeft het Westen het vredesdividend optimaal benut, misschien iets te, want nu de Russische dreiging terug is zijn we daar eigenlijk niet goed op voorbereid.

Maar naast die Russische dreiging zijn er nog vele andere gevaren die op ons afkomen. Dus valt er wel iets te vieren rond dit 75-jarig jubileum? Dat ga je horen in deze aflevering van De Strateeg van:

– Bart Groothuis, VVD-Europarlementariër

– Tim Sweijs, directeur onderzoek bij het Den Haag Centrum voor Strategische Studies.

Bron: BNR Nieuwsradio, 7 april 2024 / BNR Nieuwsradio, 7 april 2024

Over deze podcast

De Strateeg is een podcast van BNR in samenwerking met het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS). Abonneer je via bnr.nl/destrateeg om geen enkele aflevering te missen.

Host: Paul van Liempt

Redactie: Michaël Roele

Tweede Kamer: Rondetafelgesprekken met HCSS experts

De analisten en experts van het Den Haag Centrum voor Strategische Studies delen hun expertise regelmatig met de leden van de Tweede Kamer der Staten-Generaal, bijvoorbeeld tijdens rondetafelgesprekken met de vaste commissies voor Buitenlandse Zaken en voor Defensie.

De commissies van de Tweede Kamer organiseren regelmatig rondetafelgesprekken. Daarbij vragen Kamerleden experts om meer te vertellen over een onderwerp. Die informatie gebruiken ze bijvoorbeeld in debatten of bij het maken van nieuwe wetten. Bij een rondetafelgesprek zijn meerdere experts tegelijk aanwezig. Zij kunnen ook reageren op elkaar, zodat verschillende meningen duidelijk worden.

Bekijk hieronder een overzicht van de afgelopen maanden:

Paul van Hooft
| Rondetafelgesprek over Kernwapens en Europese Veiligheid |

De commissie voor Buitenlandse Zaken hield op donderdag 15 februari een rondetafelgesprek met HCSS senior strategisch analist Paul van Hooft en andere deskundigen over de spanning in Europa met betrekking tot kernwapens.

Zonder de VS, hebben Europese NAVO-lidstaten beperkte middelen om Rusland af te schrikken. Met het oog op de verschillende trends en onzekerheden, moet Europa zich richten op geavanceerde conventionele wapens voor afschrikking van Rusland, benadrukte Van Hooft.

Frederik Mertens & Peter Wijninga
| Rondetafelgesprek over militaire steun aan Oekraïne |

De vaste commissie voor Defensie van de Tweede Kamer organiseerde op donderdag 14 maart een rondetafelgesprek over de militaire steun aan Oekraïne.

Tijdens dit gesprek waren verschillende experts aanwezig die het onderwerp vanuit Nederlands en internationaal perspectief belichtten, onder wie strategisch analisten Frederik Mertens en Peter Wijninga van HCSS.

Tim Sweijs
| Rondetafelgesprek over Multidomein Optreden |

‘Sneller, slimmer en effectiever dan de tegenstander kunnen opereren omdat je hem niet in een domein bevecht, maar hem op allerlei verschillende manieren aanpakt.’

De vaste commissie voor Defensie van de Tweede Kamer organiseerde op woensdag 20 maart een rondetafelgesprek over Informatiegestuurd optreden, Multi Domain Operations, en Defensie Strategie Data Science en AI. HCSS directeur onderzoek Tim Sweijs was een van de uitgenodigde sprekers.

Joris Teer
| Rondetafelgesprek over invasie van Taiwan |

Op donderdag 28 maart hield de vaste Commissie voor Buitenlandse Zaken van de Tweede Kamer der Staten-Generaal een Rondetafelgesprek over de impact van een blokkade en/of een eventuele invasie van Taiwan door China.

HCSS strategisch analist Joris Teer was een van de uitgenodigde sprekers, en deelde conclusies uit zijn nieuwste onderzoek “De Prijs van Conflict: Economische Gevolgen van een Militaire Crisis rondom Taiwan voor Nederland en de EU”.

Frederik Mertens
| Rondetafelgesprek over het Midden-Oosten |

De commissie voor Buitenlandse Zaken hield op donderdag 8 februari een rondetafelgesprek met deskundigen over de situatie in het Midden-Oosten en het conflict in de Gazastrook. HCSS strategisch analist Frederik Mertens maakte de aanwezige Kamerleden duidelijk dat het huidige conflict er een van de lange adem is.

“Daarnaast maken de conflicten in het Midden-Oosten pijnlijk duidelijk dat Europa buiten z’n grenzen niet of nauwelijks een militaire vuist kan maken,” waarschuwde Mertens. Bij een brede oorlog in de regio moet Nederland volgens Mertens in elk geval rekening houden met vluchtelingen, aanslagen en maatschappelijke polarisatie.

De Strateeg: ‘Maak NAVO Trump-proof’

Met een grootschalige oorlog op het Europese continent ten tijde van het 75-jarig bestaan van de NAVO, is het van belang na te denken over de toekomst van het bondgenootschap. Zeker als dat een toekomst is met een kleinere rol voor de Verenigde Staten. Het glas heffen ter ere van het jubileum is volgens Bart Groothuis, Europarlementariër voor de VVD, dan ook niet voldoende. ‘Dat is achteruitgang, we moeten de NAVO vooral Trump-proof gaan maken.’

Hij pleit voor maatregelen om de steun aan Oekraïne te kunnen blijven geven, ook wanneer Donald Trump terugkeert in het Witte Huis. ‘De NAVO moet een gezonde toekomst hebben, onafhankelijk van wie de president van de Verenigde Staten is’, zo zegt hij in de BNR-podcast De Strateeg. De voormalig Amerikaanse president is kritisch op steun aan Oekraïne en twijfelt openlijk over de Amerikaanse positie binnen de NAVO. Hij heeft ook meerdere keren gezegd dat NAVO-leden die niet aan de 2 procentsnorm voldoen, in een oorlogssituatie niet hoeven te rekenen op de hulp van de VS.

Het door Jens Stoltenberg, scheidend secretaris-generaal van de NAVO, geopperde fonds van 100 miljard euro kan daarbij helpen. ‘Een goed initiatief’, denkt Tim Sweijs, directeur onderzoek bij het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS). ‘Wat wij tot nog toe hebben gedaan is net steun leveren om de oorlog niet te verliezen.’ Om te winnen is echter meer nodig. ‘De situatie aan het front wordt steeds penibeler. En dat heeft ook te maken met het feit dat we al een maanden wacht op extra steun uit Amerika.’

De langetermijnsteun vanuit Europese lidstaten is niet gegarandeerd. Dat zorgt voor onzekerheid in Oekraïne, en in de Europese defensie-industrie. Een Europees fonds, voorgesteld door commissaris Breton, is nog niet van de grond gekomen. Helder is dat de Europese en de Trans-Atlantische pijlers aan de basis staan van vrede in Europa, zegt Groothuis.

Dat betekent dat de leiders van de Europese Commissie en de NAVO goed moet elkaar overweg kunnen. ‘Dat is meer dan ooit nodig, vooral vanwege nieuwe dreigingen’, geeft Groothuis aan. ‘Niet alleen militair, maar vooral ook onderliggend.’ Die huidige dreiging vanuit Rusland is duidelijk, geeft Sweijs aan. ‘We concentreren ons nu op het conventionele conflict. Maar we moeten ook nadenken over grootschalige desinformatiecampagnes, de deepfakes en aanvallen op onze satellietsystemen die echt onze vitale infrastructuur platleggen.’ Datzelfde geldt voor het omkopen van politici.

Boodschap aan formerende partijen

Dat daar, mogelijk, ook sprake van is in Nederland, hebben we afgelopen weken kunnen zien. De Tweede Kamer debatteerde over een onthulling van een Tsjechische website, waaruit blijkt dat ook Nederlandse politici geld vanuit het Kremlin hebben ontvangen. Onduidelijk is vooralsnog om wie het gaat.

Groothuis nuanceert het voorval. ‘Beïnvloeding en politieke spionage is het op twee na oudste beroep ter wereld.’ Een grote gevaar ligt in de pogingen om te interfereren in verkiezingen en hacken van vitale infrastructuur zijn zaken. Dat is van een andere orde, denkt de Europarlementariër. ‘Dat zijn oorlogsvoorbereidingen., waar ook Nederland zich op moet voorbereiden. ‘Mijn pleidooi is: doen dat in Brussel. Daar heb je sterke schouders, daar vang je de klappen’, aldus Groothuis in een directe boodschap aan de formerende partijen. ‘Doe een stap naar voren in Brussel om Nederland en ons bedrijfsleven beter te beschermen.’

Bron: BNR Nieuwsradio podcast De Strateeg, 7 april 2024

Over deze podcast

De Strateeg is een podcast van BNR in samenwerking met het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS). Abonneer je via bnr.nl/destrateeg om geen enkele aflevering te missen.

Host: Paul van Liempt

Redactie: Michaël Roele

Tim Sweijs and Jeffrey H. Michaels | Beyond Ukraine: Debating the Future of War

War in the 21st century will remain a chameleon that takes on different forms and guises. The new book “Beyond Ukraine: Debating the Future of War“, published by Hurst and edited by Tim Sweijs and Jeffrey H. Michaels, offers the first comprehensive update and revision of ideas about the future of war since Russia’s 2022 invasion of Ukraine.

World renowned international experts from the War Studies field consider the impact of the war in Ukraine on the broader social phenomenon of war: they analyse visions of future war; examine the impact of technological innovation; assess our ability to anticipate this future; and consider lessons learned for students and practitioners of strategy.

Contrary to the progressive hope that international society had advanced sufficiently so that major war was a phenomenon in decline, this prospect now seems increasingly farfetched. The book argues that the Russia-Ukraine War has fundamentally shifted our perspective on the nature and character of future war, but also cautions against marginalising many other parallel trends, types of war, and ways of waging them.

The Russia-Ukraine War is pivotal because it has forced us to rethink our ideas about the future of war. Above all, the war has punctured techno-centric visions of future war. Rather than being relatively swift and decisive, it has turned out to be a war of attrition, with large armies stretched out on a battlefront of hundreds of miles, with no clear prospect of military victory for either side. This type of war requires societal mobilisation and conscription, the emptying out and replenishment of military stockpiles, the military-industrial weight of many non-belligerents, and large-scale international financial assistance to sustain the war effort.

The war in Ukraine blends traditional and enduring features of war and warfare with the latest technology. Yes, it showcases ‘battle clouds’ created by an emerging military-e tech complex; it features super-empowered individuals who have the power to turn on and off satellite access for communication and navigation; and it is the launching ground for the deployment of robots and (semi-)autonomous systems powered by AI in unprecedented numbers. Yet, the war also reveals many elements that are timeless: political leaders blundering into long wars they assumed to be short; the prevalence of mass fatalities on both sides; the return of trenches reminiscent of World War I; the critical role of information operations in shaping international narratives and shoring up material support; and the importance of immaterial factors such as morale to endure in a gruesome war of attrition.

War in the 21st century will continue to be a chameleon that takes on different forms and guises. Despite looming large in the collective imagination, the phenomenon of war cannot be reduced to the war in Ukraine alone, as the ongoing armed conflict in the Middle East shows. It is necessary to learn lessons from the war in Ukraine, but not lose sight of many parallel social, military, technological and related developments that will characterise future wars.

The book features chapters by Azar Gat, Beatrice Heuser, Antulio Echevarria, Audrey Cronin, T.X. Hammes, Kenneth Payne, the late Christopher Coker, Frank Hoffman, David Betz, Jan Willem Honig and many other pre-eminent thinkers on the past, present and future of war.

About the authors:

  • Tim Sweijs PhD is the Director of Research at The Hague Centre for Strategic Studies, and a senior research fellow at the War Studies Research Centre at the Netherlands Defence Academy.
  • Jeffrey H. Michaels PhD is the IEN Senior Fellow in American Foreign Policy and International Security at the Institut Barcelona d’Estudis Internacionals.

Reviews

‘The best edited volume on war and warfare to appear in this century.’ — Lt. Gen. (Retd) H. R. McMaster, former US National Security Advisor

‘One of the most detailed and forensic explorations of the war in Ukraine and its implications for the future of conflict. Drawing together a superb array of experts, this book links the strategic, technological and human experience of war in Ukraine with the wars that are an unwelcome but inevitable part of our collective future.’ — Maj. Gen. (Retd) Mick Ryan, Australian Army

‘Sweijs and Michaels have done a remarkable job pulling together a stellar collection of contributors who use the experience of the Russo-Ukraine war to illuminate all aspects of the future of warfare.’ — Sir Lawrence Freedman, Emeritus Professor of War Studies, King’s College London

‘Of all futures to anticipate, those of war are the trickiest. An existential endeavour in which technology and human values meet under high pressure requires ingenuity, creativity and intellectual honesty to outline and frame. This book, written by the best in the field, has all of the above.’ — Florence Gaub, Director of the Research Division, NATO Defense College

‘A timely, thoughtful analysis. Leading scholars delve into theoretical and empirical questions about great power war, technological innovation, people’s war and other pressing issues.’ — Jacqueline L. Hazelton, Executive Editor of International Security, Harvard Kennedy School

‘Given the infrequency of war as well as its changing character, soldiers and scholars must rely upon theory and history to guide them towards an uncertain future. These essays offer useful aids to navigating through the fog of peace.’ — Thomas G. Mahnken, Philip Merrill Center for Strategic Studies, Johns Hopkins University

Column Rob de Wijk: Poetins grote vijand is niet meer Oekraïne, maar de Navo

Missie geslaagd, dacht ik na het debat over de waarschuwing van de Tsjechische inlichtingendienst; ook een of meer Nederlandse parlementariërs kunnen zijn omgekocht door de Russen. Ik was het eens met Kamerleden die vonden dat dit het hart van onze democratie raakt. Het is belangrijk te weten om wie het gaat.

Maar een antwoord kwam er niet. Ervan uitgaande dat de beschuldigingen kloppen, is dat voor Rusland prachtig. Als ondermijning het doel is, dan wil Rusland dat de namen van omgekochte parlementariërs geheim blijven. Daardoor blijft de onzekerheid bestaan en neemt het vertrouwen in de politiek af.

Omkopen en beïnvloeding zijn onderdeel van het Russische concept van ‘strategische afschrikking’. Doel is de Navo. Die afschrikking vereist in de ogen van de Russen een sterke defensie, inclusief kernwapens, maar ook beïnvloeding. Dat laatste is bedoeld om verdeeldheid te zaaien. Want een verdeelde Navo is in Russische ogen een onmachtige, dus zwakke Navo.

Russische militaire doctrine

De discussie kwam in 2010 op gang, toen de contouren van deze aanpak in de Russische militaire doctrine werden uitgewerkt. Het doel heiligt inmiddels de middelen. Afgelopen maand werd de Serviër Novica Antić opgepakt: hij trachtte Europese parlementariërs voor het Russische karretje te spannen.

Mij valt op dat de Russische informatieoperaties in een hogere versnelling zijn gezet. De reden is Oekraïne. Poetin heeft zijn narratief inmiddels volledig omgegooid. Oekraïne is naar de achtergrond verdwenen en de echte vijand is nu de Navo. Regeringswoordvoerder Peskov spreekt niet langer van een ‘speciale militaire operatie’, maar over ‘oorlog’. Tot voor kort draaide elke Rus voor dat woord de gevangenis in.

Admiraal Rob Bauer, talloze andere Navo-functionarissen en sommige politici worden niet moe te betogen dat we inderdaad met oorlog rekening moeten houden: binnen drie tot vijf jaar is Rusland er klaar voor. Vervolgens roept Poetin dat dit onzin is. Maar ook dat kan propaganda zijn.

‘Reflexieve controle’ is een techniek om de tegenstander tot Rusland welgevallige reacties te verlokken, zoals ‘zie je wel, Poetin is geen bedreiging, dus laten we ons niet bewapenen’.

Kleinschalige operatie tegen de Baltische Staten

Reflexieve controle kan ook worden afgedwongen met een kleinschalige operatie tegen de Baltische Staten die onvoldoende is om de hele Navo te mobiliseren. Maar het effect kan zijn, dat de bondgenoten wapens en munitie voor zichzelf gaan houden, zodat Oekraïne door Rusland kan worden verslagen.

Op X, voorheen Twitter, zie ik de Russische propaganda de spuigaten uitlopen. Opeens ben ik een oorlogshitser die geen vrede wil. Opmerkelijk genoeg hebben al die tweets gemeen dat de NAVO, die overigens niet bij de oorlog betrokken is, moet ophouden met het zenden van wapens en vrede moet sluiten. Geen enkele X-er dringt erop aan dat Poetin, de echte agressor, stopt met zijn onrechtmatige oorlog. Het enorme aantal afzenders met namen als Goy00005289489 doet vermoeden dat hier Russische trollen en bots aan het werk zijn.

Hoe meer over die Russische beïnvloeding wordt geopenbaard, hoe beter het is. Klaag daarom foute parlementariërs aan, leg Russische modus operandi bloot en ontkracht Russische propaganda. De website EUvsDisinfo doet wat dat betreft zegenrijk werk. Een Nederlandse versie zou een goede eerste stap zijn.

Rob de Wijk, Trouw, 5 april 2024

Rob de Wijk is hoogleraar internationale relaties en veiligheid aan de Universiteit Leiden en oprichter van het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS). Hij schrijft wekelijks over internationale verhoudingen. Lees zijn columns hier terug.

Column Energiepodium: Trage Transitie

Rechtse politici zullen paal en perk willen stellen aan rechters die in hun ogen linkse politieke uitspraken doen, zoals die over Shell, schrijft Rob de Wijk in zijn column voor Energiepodium. “Het gevolg? Het Europese en nationale klimaatbeleid komt op losse schroeven te staan. Het zou mij daarom niet verbazen als het einde van de fossiele brandstofmotor iets te vroeg is opgelegd. Dat betekent dat Shell zijn benzinepompen nog even kan openhouden.”

Afgezien van klimaatontkenners kom ik weinig mensen tegen die niet vinden dat een schoner klimaat met minder fossiele brandstoffen een goede zaak is. Maar ik zie wel een kentering. Wensen en haalbaarheden blijken steeds meer te botsen. Feitelijk was dit ook de kern van het proces tegen Shell dat deze week in hoger beroep werd voorgezet. Het gerechtshof in Den Haag moet nu bepalen of Shell inderdaad verplicht kan worden om zijn CO2-uitstoot, zoals milieudefensie eist, moet terugbrengen. Het bedrijf beroept zich nu op de leveringszekerheid van energie en het feit dat klimaatbeleid een zaak van de nationale politiek is en niet van de rechter. ING is inmiddels het volgende doelwit van Milieudefensie. Dat bedrijf moet minder samenwerken met vervuilende bedrijven. Daardoor heen fietst Extinction Rebellion die met blokkades de regering wil dwingen tot de afbouw van fossiele subsidies.

Tegelijkertijd zien we dat de vergroening stagneert. De verkoop van elektrische voertuigen vlakt af vanwege de prijs, onduidelijkheid over subsidies en de vraag of je die dingen in de toekomst nog makkelijk kunt laden. Nederland is nu nog een prima stekkerland, maar is qua elektrische infrastructuur niet voorbereid op de toekomst.

Bovendien is het bereik van goedkopere elektrische auto’s nog steeds beperkt en duurt het opladen lang. Volgens prognoses is het in de toekomst niet goed mogelijk om zonder overnachting van noord- naar zuid-Frankijk te reizen. Met de caravan is dat überhaupt moeilijk omdat de actieradius dan enorm afneemt. Tenzij er een enorme technologische doorbraak komt, zal elektrisch rijden tot meer vliegen leiden.

Maar ook op andere punten dreigt zwaar weer. Dat heeft te maken met een punt dat Shell bij het hoger beroep inbracht: het vestigingsklimaat. Dit wordt allereerst ondermijnd door de hoge energieprijzen. Deze zijn het gevolg van het afsluiten van de toevoer van Russische olie en gas en van de opeenstapeling van milieubelastingen. Vervelend voor de consument, maar nog vervelender is dat de-industrialisatie dreigt. Vooral voor Duitsland is dat zeer bedreigend. Maar ook in Nederland sluiten energieslurpende bedrijven hun poorten, zoals zinkproducent Nyrstar en aluminiumfabriek Aldel. Een van de oorzaken is dat Nederland met zijn extra regels en belastingen een oneerlijk speelveld ten opzichte van het buitenland schept. Bovendien worden bedrijven steeds meer de uitvoerder van politieke wensen. Ze worden verantwoordelijk voor hun bevoorradingsketens waardoor zij aansprakelijk zijn voor de energiewinning, ontbossing of mijnbouw elders in de wereld. Dit is een EU-breed probleem. Maar het gevolg is wel dat steeds meer bedrijven overwegen te vertrekken, al vertrokken zijn of failliet gaan.

Inmiddels komt er een tegenbeweging op gang. Het besef begint te ontstaan dat al die bedrijven groener moeten, maar dat snelle transities onherstelbare schade aan de economie aanrichten. En zonder voldoende belastinginkomsten wordt de energietransitie onbetaalbaar. 

Mede als reactie op alle milieumaatregelen en de hoge energiekosten dreigt politieke verrechtsing binnen de hele Europese Unie. In Brussel zien we al dat de Green Deal langzaam erodeert. Een rem op nationale milieumaatregelen lijkt onvermijdelijk.

Ook activisme wordt contraproductief. De steun voor Extinction Rebellion is afgenomen. Minder dan een derde van de bevolking steunt klimaatactivisten. Voor politici is dat een niet te negeren signaal.

Rechtse politici zullen ook paal en perk willen stellen aan rechters die in hun ogen linkse politieke uitspraken doen, zoals die over Shell. Het gevolg? Het Europese en nationale klimaatbeleid komt op losse schroeven te staan. Het zou mij daarom niet verbazen als het einde van de fossiele brandstofmotor iets te vroeg is opgelegd. Dat betekent dat Shell zijn benzinepompen nog weg even kan openhouden. 

Rob de Wijk, Energiepodium, 4 april 2024