Opinie | Paul van Hooft in NRC: Optimisme over de NAVO is onterecht

De NAVO lijkt herrezen. Maar sinds het eind van de Koude Oorlog zijn geopolitieke verhoudingen verschoven. Concentreren op Europa en de VS, lijkt de beste optie, stelt HCSS senior strategisch analist Paul van Hooft in een opiniestuk voor NRC.

De berichtgeving over de NAVO-top afgelopen week werd overheerst door de blijvende onduidelijkheid hoe Oekraïne volwaardig NAVO-lid kan worden. Maar verder lijkt de top in Vilnius een voortzetting van het elan van de top in Madrid een jaar geleden. Er was een hernieuwde nadruk op de Russische dreiging en op collectieve verdediging van het grondgebied als de kerntaak van de NAVO.

De verdragsorganisatie heeft na een kwart eeuw zijn missie hervonden; de uitspraak van de Franse president Macron in 2019 dat de NAVO „hersendood” was, lijkt daarmee inmiddels gedateerd. Toch blijft het bondgenootschap hangen aan reflexen uit het verleden toen Amerikaanse macht onaantastbaar leek, hoewel de wereld inmiddels sterk is veranderd.

De NAVO lijkt opnieuw een belangrijke rol te kunnen spelen . Sinds de Russische invasie van Oekraïne zien wij een historisch sterke samenwerking tussen de Verenigde Staten, Europa, en Oost-Aziatische partners, waaronder Japan, Zuid-Korea en Australië. Vertegenwoordigers van bovengenoemde drie, plus Nieuw-Zeeland, waren ook aanwezig in Vilnius.

De parallellen tussen de dreiging van Rusland voor Europa en die van China voor Azië worden expliciet aangegeven in het NAVO-strategisch-concept. Het voorstel om een liaisonkantoor van de NAVO in Japan op te zetten heeft het weliswaar voorlopig niet gehaald, maar lijkt een kwestie van tijd.

Wrange smaak

Na de toetreding van Finland tot de NAVO zal zeer waarschijnlijk ook Zweden volgen, nu de Turkse president Recep Tayyip Erdogan zijn verzet heeft gestaakt en de vraag over Zweedse toetreding aan het Turkse parlement gaat voorleggen. Dat dit in ruil voor meer hulp bij bestrijding van de Koerdische PKK en levering van F-16’s door de VS is, geeft het wellicht een enigszins wrange smaak, maar het lijkt het bewijs dat Erdogan voor het Westen heeft gekozen en tegen Poetin; zie ook het vrijlaten van de Oekraïense krijgsgevangen en de steeds assertievere Turkse houding tegenover Rusland in de Zwarte Zee.

Maar de Amerikaanse macht is in de afgelopen decennia afgenomen. Al langer zien de VS in plaats van Europa de Indo-Pacific als de belangrijkste regio, waar een opkomend China de grootste uitdaging vormt voor Amerikaanse hegemonie. De National Defense Strategy die vorig jaar werd gepubliceerd gaf dit expliciet aan.

Deze machtsverschuiving biedt meer ruimte voor de rest van de wereld. De verbazing in Washington, Brussel en Europese hoofdsteden – waaronder Den Haag – was groot toen veel staten in Zuid-Amerika, Afrika, de Golf, en Zuid- en Zuidoost Azië zich niet of nauwelijks tegen Rusland keerden. De vraag was hoe wij ‘ons’ narratief beter konden overbrengen. Maar weinig van de zogenoemde Global South-staten hadden sympathie voor de Russische invasie van een kleiner buurland; wel zagen zij kansen om hun eigen belangen na te streven.

Het spel rondom Turkije moet ook in dat licht gezien worden. Wij neigen ernaar ons blind te staren op persoonlijkheden, maar Erdogans beleid is geen keuze vóór het Westen; het is een keuze voor wat Erdogan Turkse belangen acht en hetgeen hem de meeste ruimte geeft in Turkije zelf. Erdogan blijft de deur ook richting Rusland openhouden.

Het zou ons niet moeten verbazen: de grootste successen van het narratief over democratie en de rules-based wereldorde vielen samen met de periode na de Koude Oorlog waarin de VS zowel militair als economisch oppermachtig waren.

De optimistische verwachting dat de NAVO een rol kan spelen in de Indo-Pacific lijkt ook uit dit eerdere tijdperk te komen. Na de Koude Oorlog was het devies voor de NAVO „out of area or out of business”; maar dit leidde uiteindelijk tot NAVO-operaties die volstrekt los stonden van de verdediging van eigen grondgebied, waarvan de (bijna) twintig jaar in Afghanistan de meest ingrijpende waren.

Natuurlijk heeft Europa grote politieke en economische belangen in de Indo-Pacific en natuurlijk zou het liaisonkantoor in Japan voorlopig vooral de afstemming van beleid hebben vergemakkelijkt. Maar zo wordt de NAVO – een organisatie bedoeld voor de verdediging van Europa – een oplossing voor alle uitdagingen. Dit roept in de regio óf onrealistische verwachtingen op – gezien de beperkte Europese militaire middelen – óf het vervreemdt de staten in die regio verder van het Westen. Europa kan wel zijn economische macht inzetten om staten in Zuidoost Azië alternatieven te bieden tussen de VS en China.

Nucleaire risico’s

Uitbreiding van de NAVO heeft ook nog steeds hetzelfde doel-op-zichzelf-gehalte van een kwart eeuw geleden. De toetreding van Finland en Zweden verbetert wel degelijk de militaire situatie voor de NAVO in de Baltische Zee. Maar de voorstanders van een snel Oekraïens NAVO-lidmaatschap, terwijl het conflict nog niet beëindigd is, stappen te makkelijk over het risico heen van een directe confrontatie tussen westerse krijgsmachten en die van Rusland – met alle nucleaire risico’s van dien. Het halfslachtig voortzetten van de beloftes van de NAVO-top in Boekarest in 2008 beschermt Oekraïne niet, maar geeft Rusland meer redenen om de oorlog niet te beëindigen.

Ten slotte ontbreekt het de meeste Europeanen aan realiteitszin over het politieke langetermijntraject van het bondgenootschap. Joe Biden is een verrassend sterke president gebleken en de meest trans-Atlantisch georiënteerde opperbevelhebber in ruim drie decennia. Na vier jaar Donald Trump slaakte Europa een zucht van verlichting. Maar Biden is de laatste van de oude garde en hij heeft niet het eeuwige leven. Jongere generaties Democratische politici hebben niet dezelfde diepe persoonlijke, politieke of culturele banden met Europa. Hun aandacht is ook gericht op Azië. Over de Republikeinen kunnen we beter zwijgen; vanuit het Europese perspectief zijn die voor minstens een generatie verloren.

Kortom: Macron heeft uiteindelijk niet helemaal ongelijk gehad over de NAVO. Wij moeten de moeilijkere strategische vragen stellen voor de langetermijnveranderingen in machtsverhoudingen en zorgen dat de NAVO een organisatie blijft die de Europese veiligheid kan garanderen; in de aanloop naar de NAVO-top in Nederland over twee jaar moet dit de prioriteit zijn.

Bron: NRC, 16 juli 2023