In Brazilië is X op last van de rechter offline gehaald. De baas van X, Elon Musk, zegt dat het vrije woord daardoor in gevaar is. Hoe democratisch is zo’n verbod?
Xstaat op zwart in Brazilië. Nadat X-baas Elon Musk weigerde om accounts met desinformatie en haatzaaiende berichten van zijn platform te verwijderen, verordonneerde opperrechter Alexandre de Moraes een blokkade. Providers en bedrijven die X aanbieden kunnen voortaan op een boete rekenen.
“Degenen die de democratie schenden, die fundamentele mensenrechten schenden, persoonlijk of via sociale media, moeten ter verantwoording worden geroepen”, motiveerde De Moraes zijn uitspraak.
Vanaf zijn X-account beet Musk terug: “Het vrije woord is het fundament van de democratie, en een ongekozen pseudo-rechter in Brazilië vernietigt het voor politieke doeleinden.”
Influencers gedijen op chaos
Is het vrije woord in het geding door het besluit van de Braziliaanse rechter, of staan er vrijheden op het spel door de werking van X?
“Sociale media, met name X en Telegram, fungeren in toenemende mate als vrije zones voor extremistische denkbeelden, complottheorieën en nepnieuws”, stelt Gerben Bakker, filosoof en analist bij het The Hague Centre for Strategic Studies. “Bij de rellen na de steekpartij in het Britse Southport bleek andermaal dat extreemrechtse influencers deze platformen gebruiken om hun haatzaaiende boodschap te verspreiden en hun achterban op te hitsen.
“Desinformatie is cruciaal onderdeel van hun strategie. Filosoof Harry Frankfurt stelde ooit vast dat die strategie iets anders is dan louter liegen; wanneer je de publieke sfeer vervuilt met ‘bullshit’, door het bewust verspreiden van klinkklare onzin, wordt een gezond politiek debat onmogelijk omdat mensen door de bomen het bos niet meer zien. En daar is het deze influencers precies om te doen, ze gedijen op chaos en het mobiliseren van ‘nuttige idioten’.
“Ook kunnen we inmiddels vaststellen dat het merendeel van de bedreigingen van mensen met een publieke functie plaatsvindt via accounts op sociale media. Wiens huid is er dan nog dik genoeg om de politiek in te gaan?”
“Met zulke online uitlatingen schaad je de ander direct en moedwillig”, reageert Paul van Tongeren, emeritus hoogleraar wijsgerige ethiek in Nijmegen en Leuven. “Het is dan ook logisch dat die uitlatingen niet binnen de wettelijke definitie van vrijheid van meningsuiting vallen, wat Elon Musk ook zegt.
“Als grondrecht heeft de vrijheid van meningsuiting eerst en vooral een verticale werking, het is een recht dat de burger heeft ten opzichte van de overheid. Daarnaast bestaat er een horizontale werking, die de verticale kan inperken: de overheid kan burgers verbieden om dingen tegen elkaar te zeggen die smadelijk zijn, of haatzaaiend, of die oproepen tot geweld. Nu blijkt dat de rechter op grond hiervan ook een tech-bedrijf kan aanpakken dat smadelijke en haatzaaiende zaken faciliteert of stimuleert en daarmee miljoenen mensen beïnvloedt.
“De kwestie van desinformatie, of misleidende informatie, ligt echter een stuk ingewikkelder. Want wie beoordeelt wat een misleiding is – de misleider zelf, degene die misleid wordt, of de overheid? De overheid heeft niet het recht om te bepalen wat waar is. Als ze dat wel zou doen, zou ze het recht op vrije meningsuiting schaden dat ze zegt te beschermen.
“Daar zit de kern van het probleem. De overheid heeft als taak om de vrijheidsruimte voor het publieke debat te garanderen, maar het gevaar van die terughoudende opstelling is dat de overheid daarmee ruimte laat aan andere, ongekozen machten die maling hebben aan waarheidsvinding, zoals Big Tech.”
Terugveroveren van macht
Bakker: “De staat kan inderdaad niet bepalen wat wel en geen desinformatie is, want dan wordt het te verleidelijk om kritiek op de staat onder die noemer te scharen. Op eigen houtje kan de staat momenteel sowieso weinig uitrichten tegen desinformatie. Misbruik van software en algoritmen uit Silicon Valley kan immers het beste worden gedetecteerd door de bedrijven die deze software en algoritmen produceren. Wat dat betreft zijn overheden afhankelijk geworden van de goodwill van Big Tech, en dat komt door hun eigen nalatigheid. Ze hebben het decennia lang verzuimd om de online wereld op een goede manier in democratische politiek te integreren.
“De uitspraak van de Braziliaanse rechter is een dappere poging van staatswege om macht terug te veroveren op Big Tech. Ik ben voorstander van vrije meningsuiting, maar het beschermen van vrije meningsvorming is net zo goed een verantwoordelijkheid van de democratische rechtsstaat – en ook van individuele burgers trouwens. Burger en overheid moeten er samen zorg voor dragen dat het politieke debat eerlijk verloopt, zonder tussenkomst van vervuilingsstrategieën.
“Verlichtingsdenker Immanuel Kant noemde de bevrijding van de mens uit zijn eigen onmondigheid als hoogste doel. En dat zou je de kern van het politieke proces kunnen noemen: op basis van individueel oordeelsvermogen ontwerpen we sámen de toekomst.”
Van Tongeren: “Volgens Verlichtingsdenkers als Kant, maar ook volgens vroege liberale denkers, kom je dankzij het recht op vrije meningsuiting tot ware kennis. Bij een vrije uitwisseling van gedachten zouden immers vanzelf de beste wetenschappelijke en morele inzichten boven komen drijven en worden de slechte ideeën uitgefilterd. Paradoxaal genoeg stelden zowel Verlichtingsdenkers als liberalen zich met hun pleidooi voor vrije meningsuiting eigenlijk paternalistisch op, als elitaire volksopvoeders – zij wisten alles beter, nu de onwetende massa nog.
“In het huidige tijdperk is de emancipatie van de massa voltooid, met de massamedia als één van de symptomen. ‘Nog tien jaar krantenlezen en de geest zal stinken als het krantenpapier,’ walgde Nietzsche eind negentiende eeuw. Zo’n reactionaire observatie over een massamedium lijkt sterk op de vooroordelen die je nu over X kunt koesteren, en ik wil ervoor waken om alleen maar negatief te zijn. Dankzij X kun je ook nog steeds razendsnel bij journalistieke bronnen komen die wél betrouwbaar zijn.”
Vrije internet-utopie
Bakker: “Als Musk klaagt dat het vrije woord in het geding komt wanneer de rechter hem gebiedt om kwalijke accounts te verwijderen, beroept hij zich op het pioniers-ideaal van het internet, dat sterk leunt op Verlichtingsidealen. In 1996 kwam dichter en activist John Perry Barlow bijvoorbeeld met zijn Declaration of the Independence of Cyberspace: het internet mocht volgens Barlow nooit worden ingekapseld door soevereine machten, want het behoorde iedereen toe en iedereen moest er in staat zijn tot vrije expressie.
“Die vrije internet-utopie is helaas geschiedenis. En deels komt dat door ondernemers als Elon Musk, die profiteerden van privatisering en deregulering en daardoor zélf soevereine machten zijn geworden. De schaal van techbedrijven is geëxplodeerd en internetgebruikers zijn niet meer op de eerste plaats actieve burgers, maar passieve mediaconsumenten – iets dat je overigens niet alleen sociale media kunt aanrekenen, maar ook onszelf.”
Van Tongeren: “Daarom vrees ik ook dat sociale media bijdragen aan wat Nietzsche de Verthierung des Menschen noemt, de kuddegeest. Een extreme vorm van kapitalisme heeft zich meester gemaakt van wat potentieel een kennisinstrument is. Door de prikkels die uitgaan van filmpjes en korte berichtjes op sociale media kun je je afvragen of de goede ideeën inderdaad nog boven komen drijven en de slechte worden uitgefilterd. Wanneer de emancipatie van de massa zo is verweven met de macht van het grootkapitaal, kun je dat geen emancipatie meer noemen, maar lijkt het meer op consumptieverslaving. Je kunt zelfs stellen dat de massa zichzélf onderdrukt, met het grootkapitaal als volksopvoeder en sociale media als instrument – een perversie van het Verlichtingsideaal.
“Daarom snijdt het ook geen hout voor Elon Musk om een beroep te doen op de vrijheid van meningsuiting, het centrale recht uit de traditie van Verlichtingsdenkers en liberalen. Zelfs in een situatie waarin je alles mag zeggen, zal nooit elke uitspraak even waar, goed of mooi zijn; maar door de kapitalistische internet-logica verleren we om dat onderscheid te maken, want daarbij draait het alleen nog maar om het oogsten van clicks en likes.”
In het Filosofisch Elftal legt Trouw een actuele vraag voor aan twee filosofen uit een poule van elf. Lees hier eerdere afleveringen terug.
Experts
Related Content
