De eindejaarsbonus voor bondskanselier Angela Merkel bestond dit keer uit Amerikaanse sancties vanwege de aanleg van de gaspijpleiding Nord Stream 2. Omdat Amerika bedrijven aanpakt die bij de bouw betrokken zijn, treft dit ook Nederland. Onbedoeld komen in deze sancties de bepalende ontwikkelingen van de afgelopen tien jaar samen, schrijft Rob de Wijk in zijn wekelijkse column voor Trouw.

Dat waren niet de vele vreselijke aanslagen, zoals die in 2015 in Parijs. Alleen al in november 2015 waren onder meer in het theater de Bataclan 138 doden en ruim 350 gewonden te betreuren. Islamitische Staat, die achter de aanslagen zat, wist het nieuws de afgelopen jaren dan ook te domineren.

Geschenk voor populisten

2015 was overigens ook het jaar waarin voor het eerst over de vluchtelingencrisis werd gesproken. Die crisis was een geschenk voor populisten die zich konden opwerpen als de beschermers van het land tegen de ‘tsunami’ van vreemdelingen die onze identiteit en veiligheid vernietigden. Bovendien beloofden ze hun kiezers een weg naar boven uit het dal van de Grote Recessie, die tien jaar geleden landen aan de rand van de afgrond bracht.

Juist die financiële crisis werd de versneller voor de belangrijkste ontwikkeling van de afgelopen tien jaar, namelijk het machtsverval van het Westen en de opkomst van China. Niet terroristen, migranten of vluchtelingen, maar China verandert de wereld fundamenteel. Als gevolg van de financiële crisis kreeg president Xi Jinping meer speelruimte met zijn buitenlands ­beleid. Via de nieuwe Zijderoutes en omvangrijke in­vesteringen werd China’s macht overal ter wereld voelbaar.

Economische ruggegraat van de wereld

Voor president Donald Trump, die de nummer-1-positie van Amerika bedreigd zag, was dit de aanleiding voor een handelsoorlog die zijn weerga niet kende en het begin van een keihard gevecht over 5G-netwerk, de nieuwe economische ruggegraat van de wereld.

In Europa zagen leiders als de Hongaarse premier Viktor Orbán niet langer het Westen, maar China als een lichtend voorbeeld, met inbegrip van het autocratische politieke systeem. President Vladimir Poetin maakte handig gebruik van de zwakte van het Westen en China’s opkomst. Hij annexeerde in 2015 de Krim en steunde een opstand in het oosten van Oekraïne.

Aanhoudende stroom nepnieuws

Voor de Europeanen was dit een keerpunt. Niet Trump, maar die annexatie was de aanleiding om meer aan defensie te besteden en de collectieve defensieclausule van de Navo af te stoffen. Ruslands nieuwe assertiviteit bleek ook uit de aanhoudende stroom nepnieuws, beïnvloeding van verkiezingen en referenda en moordaanslagen in Europa, zoals die op de voormalige Russische spion Sergej Skripal in Londen in maart 2018. Die aanslag was een tweede keerpunt. De Verenigde Staten zetten zestig Russische diplomaten het land uit en 33 anderen werden door 21 landen naar Moskou teruggestuurd.

De sancties tegen Nord Stream 2 moeten in de context van een veranderende wereldorde worden gezien. Al tijdens de Navo-top van juli 2018 in Brussel riep Trump dat Duitsland ‘volledig door Rusland wordt gecontroleerd’ en dat het belachelijk is dat Amerika Duitsland moet helpen zich tegen Rusland te verdedigen, terwijl Merkel met gasaankopen de militaire opbouw van dat land faciliteert.

Merkels worsteling met Nord Stream 2 laat ook zien dat de Europese leiders zich het komende decennium iets eigen moeten maken dat ze niet meer kunnen: geopolitiek denken.

Rob de Wijk is hoogleraar internationale relaties en veiligheid aan de Universiteit Leiden en oprichter van het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS). Hij schrijft wekelijks over internationale verhoudingen. Lees zijn columns hier terug.

Hoe om te gaan met Rusland? Vandaag stuurde minister Blok zijn Ruslandstrategie aan de Tweede Kamer. Zal Poetin onder de indruk zijn? Welke rol speelt de MH17 in onze relatie met Rusland? Hoe kan je als Nederlander ondernemen in Rusland?

Han ten Broeke, Directeur Politieke Zaken bij The Hague Centre for Strategic Studies, legt de strategie uit bij het radioprogramma De Wild in de Middag op NPO Radio 2.

Luister het gesprek hier terug. 

Ten Broeke was ook te horen bij radioprogramma Spraakmakers op NPO Radio 1. Het fragment is hier te beluisteren. 

In BNR’s Ask Me Anything was Peter Wijninga, defensiespecialist bij HCSS, te gast. Hij sprak daar met presentator Jörgen Raymann over hoe om te gaan met Rusland.

Luister de uitzending hier terug.

Moet dat kind niet naar school?, dacht ik als ik Greta Thunberg zag. Maar nu ben ik bekeerd. Ook ik wil een beter mens worden en verheug me op een gezonde, klimaatneutrale, politiek-correcte Kerst. Zonder milieubelastende kerstboom, maar wel in mijn huisje in Frankrijk.

Hoe ik daar kom, vraagt u? Vanwege mijn net opgedane vliegschaamte, bespaar ik mij de gang naar Schiphol. Met de catamaran zoals Thunberg dat deed, lukt niet want ik moet in de Bourgogne zijn. Maar inmiddels ben ik ook door SUV-schaamte bevangen en wil ik de Tesla van mijn collega lenen. Bij nader inzien is die kolengestookt zolang er een gebrek is aan groene stroom. Dan toch maar met de SUV.

Ik kan me nu al verheugen op lekker niks doen. Mijn geliefde cappuccino laat ik staan, want volgens Milieu Centraal kost dat viermaal zoveel CO2 als zwarte espresso. Koffie verkeerd doet zijn naam wel heel erg eer aan.

Over CO2 gesproken. De open haard blijft uit. Dat geldt ook voor mijn houtkachel die op pallets brandt. Want daarvoor worden hele bossen gekapt. Jammer, want ik wilde de gasverwarming uitlaten. Dan maar solidair met de Fransen en elektrische radiatoren aan. Oeps! Die draaien op kernenergie. Dus ben ik terug bij die houtkachels. Nou ja, nog één keer stoken moet wel kunnen, toch?

Gutmensch neemt geen risico's

Het kerstdiner is het hoogtepunt van het jaar. Natuurlijk zonder wijn, want dat mag niet van het Voedingscentrum. Broeikasgas producerend vlees komt natuurlijk niet op tafel. Alles waar dierlijke eiwitten in zitten gaat in de ban, want kankerverwekkend. Ik heb gehoord dat dat ook geldt voor frisdranken. En voor alle light en milieubelastende kant-en-klare, verpakte vleesproducten. En voor niet-biologisch fruit. En voor voedsel in gerecyclede verpakkingen.

Ook zijn vleesvervangers van zuivel taboe. Want de productie daarvan stoot te veel broeikasgassen uit. Kaas mag ook niet, want dat is even slecht als rundergehakt zeggen ze. Kip mag, maar geen plofkip. Het wordt ook zout- en suikerloos natuurlijk. Of het allemaal juist is weet ik ook niet, maar als nieuwbakken Gutmensch neem ik natuurlijk geen risico’s.

Ik kom dus uit op noten, biologische kip en sla en een klimaatvriendelijk glaasje kraanwater. Kip valt helaas af, want mijn partner eet vegetarisch. En met Kerst ben ik solidair. Maar toch: heerlijk! Muziekje erbij, maar niet Michael Jackson, want die zit in de ban.

Daarna snel netflixen om ongemakkelijke gesprekken over Zwarte Piet, de Gouden Eeuw, slavernij en Baudet te vermijden. Poes op schoot (mag niet naar buiten, want een moordenaar) en kijken naar films die niet door Harvey Weinstein zijn geproduceerd, en waarin geen Kevin Spacey en rokers voorkomen. Het was mij al lang duidelijk dat klassiekers als Nabokovs Lolita taboe zijn, maar nu komen daar alle films bij die op een of andere manier in verband met #MeToo kunnen worden gebracht.

Met zo’n vreugdeloze Kerst in het verschiet zullen sommigen de neiging krijgen om er een einde aan te maken. Maar ook dat is verboden. En ik? Bij nader inzien kan ik het toch niet opbrengen een beter mens worden. Niet deze Kerst althans.

Deze column verscheen op 20 december 2019 in Trouw. 

Rob de Wijk is hoogleraar internationale relaties en veiligheid aan de Universiteit Leiden en oprichter van het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS). Hij schrijft wekelijks over internationale verhoudingen. Lees zijn columns hier terug.

De val van de muur in Berlijn luidde een geopolitieke vakantie van 30 jaar in, waarin Europa achteroverleunend, haar vredesdividend maximaal verorberde. Die pauze is voorbij. De competitie tussen staten en machtsblokken is helemaal terug en de Defensiebudgetten stijgen wereldwijd. Vóór 1989 was de wereld bipolair en kon een koude oorlog tussen de VS en de Sovjet-Unie door het vrije westen worden gewonnen door een combinatie van geloofwaardige afschrikking en wederzijdse ontwapening. Nu verscheuren Moskou en Washington het belangrijkste ontwapeningsverdrag dat Europa kernwapenvrij hield. De reden is dat ze China willen kunnen afschrikken dat aan geen enkel verdrag gebonden is en een duizelingwekkend aantal middellange- en lange afstandsraketten heeft ontwikkeld.

En zo werd het INF-Verdrag, de hoeksteen in het vakantiehuis van onze continentale veiligheid, opgezegd door onze grootste bondgenoot en onze vijand van weleer. Europa staat erbij en kijkt ernaar. Maar dat was ook al zo toen Reagan en Gorbatsjov het INF-Verdrag tekenden dat ons continent vrijwaarde van middellange- nucleaire afstandsraketten. Ze sloten het Verdrag in 1987 óver ons en zónder ons, maar ook vóór ons. Van de vredesbeweging tot de voorstanders van plaatsing van kruisraketten, iedereen slaakte een zucht van verlichting. Helaas moeten we onze adem weer inhouden, want de NAVO is verdeeld en de Amerikanen trekken zich terug. De Amerikaanse president Trump heeft serieuze twijfel gezaaid over de houdbaarheid van art.5 van de NAVO, waarin de solidariteit van het bondgenootschap centraal staat. De geloofwaardigheid van de NAVO hangt nu eenmaal direct samen met uitgangspunt dat NAVO-soldaten kunnen sterven vanwege een aanval op elkaars steden, of dat nu Tallinn, Tilburg of Tallahassee betreft. Maar met het verscheuren va het INF-Verdrag is nu ook de nucleaire paraplu van de Amerikanen boven onze hoofden weggetrokken op het moment dat alle geopolitieke barometers storm voorspellen. De plaatsing van Iskander-raketten door Rusland in hun enclave in Kaliningrad, die grote delen van Europa bereiken en de Baltische staten bedreigen is slechts één donderwolk. Zowel de Balten als de Polen eisen tegenmaatregelen van de NAVO of dreigen die anders zelf te nemen.

En Nederland….ach, in Nederland openen we een discussie over de kernwapentaak van de F35. Volgens sommige politici zou het immers niet meer nodig zijn dat Nederland haar NAVO-taak uitvoert, zijnde om bij een conflict een nucleaire bom onder de vleugels te schroeven van de opvolger van de F16. Er lijkt weinig geleerd te zijn van de lessen die Nederland en ons continent juist vrijwaarden van die vreselijke vernietigingswapens. Maar het wordt nog erger. Net als begin jaren ’80, toen Nederland als enige NAVO-land dreigde geen kruisraketten te plaatsen, is nu weer het idee dat we met een eigenstandige positie de wereld en de NAVO kunnen veranderen. Het omgekeerde is het geval. Indien Nederland haar kernwapentaak weigert uit te voeren staan de Polen en de Balten klaar deze over te nemen, met een grotere bereidheid deze in te zetten en een geheel andere opvatting over ontwapening dan Nederland. Ons land zal elk recht van spreken verliezen in het ontwapeningsdebat en we verlagen zelfs de nucleaire drempel waarbij deze verschrikkelijke wapens worden ingezet. Vanmiddag zullen de Nederlandse Tweede Kamerleden debatteren over kernwapens, maar nog meer dan in de jaren ‘80 lijken de internationale verhoudingen daarbij uit het oog te zijn verloren.

Net zoals de Adviesraad voor Internationale Veiligheid (AIV) bij monde van oud-NAVO secretaris generaal Jaap de Hoop Scheffer al concludeerde, is het risico van nieuwe kernbewapening in Europa helaas toegenomen en zal het afzien van de Nederlandse nucleaire taak onder de F35 dat gevaar alleen maar vergroten. Ook de regering-Rutte stemde in met de AIV-conclusies. Maar in de Tweede Kamer worden die conclusies door sommigen genegeerd. Daarom toch nog eens terugkijken en de reden waarom die kernbommen noodzakelijk zijn en ze juist in het bommenruim van een Nederlandse F35 de kans vergroten om nooit te worden ingezet.

In de wapenwedloop concurreerden de grootmachten USSR en de VS, of Warschaupact en NAVO, elkaar om meer en meer kernbommen en met steeds grotere kernladingen. Daarmee ontstond een dermate grote dreiging van algehele wederzijdse vernietiging dat de afschrikking effectief was en het nooit tot inzet van deze wapens heeft geleid. Nu zijn we dertig jaar verder en is er een nieuwe wapenwedloop gaande tussen vooral Rusland, China en de VS. Geopolitieke spanningen lopen op en de techniek heeft forse stappen gemaakt. In de VS is de focus vooral gelegd op strijd tegen terrorisme en is het strategisch nadenken over kernwapens op de achtergrond geraakt. In Europa zijn we op militair-strategisch gebied vooral met onszelf bezig geweest, als individuele lidstaten. In China en Rusland echter is wel steeds aandacht gebleven voor geopolitieke strategie en interstatelijke competitie. Nieuwe wapens met veel meer precisie, hogere snelheden en een veel groter bereik zijn ontwikkeld, waardoor zowel de VS als Rusland baat kregen bij het opzeggen van het INF-Verdrag, waaraan China niet gebonden is terwijl het wél een duizelingwekkende aantallen rakketten bouwt. Maar terwijl de grote nucleaire machten vooral oog hebben voor China, kunnen de Russische raketten nog altijd ons continent bereiken.

De verschillende types Iskander-raketten komen allemaal in verschrikkelijke uitvoeringen en maken, met hun bereik van ruim boven de 500 km, verschillende West-Europese steden een potentieel doelwit. In de nucleaire doctrines van de NAVO zouden de Amerikanen pas steden moeten opofferen als een conflict niet tot Europa beperkt kan blijven. Deze dramatische logica van de mutual-assured-destruction (MAD) mag dan niet de onze zijn, maar is wel een strategische werkelijkheid. Als wij weigeren kleine tactische kernwapens via de F35 in te zetten, raken we onze geloofwaardigheid bij de Amerikanen kwijt. Als wij niet zelf bereid zijn de escalatie-drempel te verhogen, worden we continu onder schot gehouden door Russische raketten die heel snel van kernkoppen kunnen worden voorzien. Die Russische wapens hoeven dan niet eens te worden ingezet om het Balticum en NAVO-troepen in dat gebied tot gijzelaars te maken.

Nu door de Russen wordt gesproken over kleinschalige en tactische inzet van nucleaire wapens, die men noodzakelijk voor de verdediging van de eigen troepen acht, is het risico van een “beperkt” nucleair conflict vele malen groter geworden. De totale disproportionaliteit van de inzet van Amerikaanse zware kernwapens gecombineerd met de twijfel die hun president zaaide over art.5, zorgen ervoor dat de Polen en Balten zich zeer bedreigd voelen. Het is een dreiging die niet met mooie NAVO-persberichten kan worden weggenomen. Wél met vertrouwenwekkende maatregelen en modernisering van het nucleaire arsenaal die de balans herstellen. De nucleaire taak van de F-35, met de B61-12 nucleaire precisiebom met instelbare explosieve kracht, herstelt die balans en het vertrouwen. Doordat Nederland met de eigen F35’s heel lang de eigen vinger aan de trekker kan houden, kunnen we de inzet van deze wapens direct beïnvloeden. Het vergt immers ook dat er een eigenstandig politiek besluit door de Nederlandse regering aan vooraf gaat. Het overdragen van Amerikaans eigendom aan Nederlandse vliegtuigen, het inhangen en het bevel geven tot het ermee gaan vliegen zal uitsluitend met Nederlandse politieke instemming gebeuren. Bovendien kan de regering tijdens de vlucht van de F-35 nog besluiten om terug te keren zonder de bom af te werpen. Als een ander land met een minder terughoudende en helder denkende regering deze taak zou hebben, kunnen we als Nederland noch de inzet van kernwapens noch de discussie daarover langer beïnvloeden.

Het was juist Nederland dat de afgelopen jaren als voortrekker fungeerde in het debat over wereldwijde nucleaire ontwapening. Dat debat kan Nederland alleen maar geloofwaardig blijven voeren als het de grote kernwapenlanden kan aanspreken. Dat kan Nederland niet als het niet bereid is haar nucleaire taken uit te voeren. Het beschikken over de kernwapentaak, hoe zwaar en ongewenst die taak ook is, maakt dat Nederland juist wordt gerespecteerd en gehoord in haar pleidooi voor een kernwapenvrije wereld. Helaas gaat die paradox op in een wereld die steeds minder bereid is de noodzaak tot ontwapening in te zien. De ongeveer 20 kernwapens die uit Nederland zouden wegblijven doen helemaal niets aan de ruim 14.000 wapens waarvan wereldwijd sprake is. Ze zullen in dank worden overgenomen door andere NAVO-staten die op dit moment juist niet van plan zijn om bij te dragen aan ontwapening.

Patrick Bolder

Han ten Broeke

Picture credit: USAF

In aanwezigheid van Prins Charles, Prince of Wales, is op 10 december in Portsmouth het gloednieuwe vliegdekschip ‘HMS Prince of Wales’ overgedragen aan de Britse marine. Samen met zusterschip HMS Queen Elizabeth beschikt de Royal Navy voortaan over twee moderne aircraft carriers die samen 7,3 miljard euro hebben gekost. The Hague Centre for Strategic Studies (HCSS) stelt vraagtekens bij deze mega-investering.

Volgens Patrick Bolder, strategisch analist van The Hague Centre for Strategic Studies, wil Groot-Brittannië met de twee nieuwe vliegdekschepen laten zien dat het nog altijd een marine van formaat heeft. Bolder: “Een vliegdekschip biedt de mogelijkheid om autonoom en flexibel te opereren tot vlakbij de kust. Nu moeten Britse gevechtsvliegtuigen vaak honderden of duizenden kilometers afleggen om bij hun doelen te komen. Maar er zitten natuurlijk ook nadelen aan zo’n vliegdekschip. Afgezien van de enorme kosten heb je ook een grote ondersteunende vloot nodig, zoals onderzeeboten en luchtverdedigingsfregatten om de schepen te beschermen.. Daarnaast is het onderhoud hoog.”

Het verbaast Bolder dat het Verenigd Koninkrijk niet heeft gekozen voor een nucleaire voortstuwing maar voor conventionele gasturbines en dieselmotoren. “Met een dergelijke voortstuwing zal het vliegdekschip regelmatig moeten bunkeren in havens. Met een nucleaire voortstuwing kan een carrier veel langer op open zee blijven.”

Lees het complete artikel van Bart Stam op de website van Maritiem Nederland.

Picture credit from Royal Navy website. 

New Report: Cross Domain Deterrence and Hybrid Conflict

Liberal Western democracies have been too complacent when it comes to dealing with contemporary hybrid adversaries. We have been following rather than leading. It’s time to seize back the strategic initiative, but how do we do that?

In this new joint HCSS/TNO paper, Tim Sweijs and Samo Zilincik argue that Western democracies can and should develop a strategic deterrent posture in an age of hybrid conflict. Based on an extensive review of cross domain deterrence theory and practice, they offer four recommendations to policymakers:

 •             maintain strong monitoring capabilities to expose hybrid actions in a timely fashion;

 •             develop options for proportionate responses to inappropriate behavior;

 •             showcase intent and capabilities to adversaries with clear guidelines when transgressions will be punished;

 •             review and refine the legal framework for hybrid deterrence options; 

 Would you like to know more? Click here to download the PDF.

On Thursday 12 December, Patrick Bolder, Strategic Analyst at the The Hague Centre for Strategic Studies, set out his vision for the future of European and Dutch space strategy, during a lecture organised by SIB Groningen.

The Netherlands are lagging behind in strategic thinking about space, which increases our military dependence on other countries. So what role does the Netherlands currently play in the field of ever-growing space activity? And why should the Dutch government develop a more proactive (military) strategy for the on-going space race? Ever-more advanced technology has brought outer space increasingly in humanity’s reach. Interest in space has not only been scientific and economic, however, but also geopolitical. Some observers speculate that the future battlefield of the world’s great powers might lie not on Earth, but between the stars. How bad is the situation, really? Are we on the brink of warfare in outer space? And what can we do about it?

For more insights, read the recent HCSS paper The Closing Window: Dutch Relevance in Space Examined, co-authored by Patrick Bolder, where we examine the opportunities, challenges and urgency of Dutch activity in space. 

Met list en bedrog de kiezer overtuigen, schrijft Rob de Wijk in zijn wekelijkse column voor Trouw, begint een patroon te worden. Overal wordt het electoraat gemanipuleerd door in te spelen op angst, woede en onwetendheid.

Desinformatie is het bewust besodemieteren van mensen. Daaronder valt ook het ontkennen dat je iets gedaan hebt, terwijl het bewijs glashard is. Neem de Surinaamse president Bouterse. De bewijzen dat hij achter de Decembermoorden van 1982 zat, zijn hard en daarom werd hij tot twintig jaar cel veroordeeld. Zijn reactie? Het is een politiek proces. Einde discussie.

De Russische president Poetin riep iets dergelijks toen het World anti-doping agency (Wada), zijn land keiharde sancties oplegde, waaronder het verbod om internationale sportevenementen te organiseren en uitsluiting van de Olympische Spelen. De reactie? Het is allemaal anti-Russische hysterie en politiek. En dat terwijl Wada tot zijn uitspraak kwam op basis van data van een laboratorium in Moskou zelf.

De schaal van het dopinggebruik en de regie die erachter zit, doet sterk denken aan een andere beschuldiging aan het adres van Moskou: hybride oorlogvoering met desinformatie, beïnvloeding van verkiezingen, cyberaanvallen en aanslagen. Natuurlijk wordt keihard ontkend dat Moskou achter de moordpoging zat op ex-spion Skripal in Salisbury begin vorig jaar. Of achter de couppoging in Montenegro in 2016. Of achter beïnvloeding van verkiezingen, referenda en cyberaanvallen.

Met list en bedrog de kiezer overtuigen

Wat desinformatie betreft, kunnen ze er in het Verenigd Koninkrijk ook wat van. Daar werd de brexit er met leugens doorgeduwd. De Britse gezondheidszorg zou 350 miljoen pond per week meer te besteden hebben als de Britten uit de Unie stapten. De waarheid is dat de Britse economie inmiddels tot stilstand is gekomen. Precies zoals voorspeld was. En vooral de Britse premier Johnson doet nu waar de Russen van verdacht werden: op de sociale media met hele en halve waarheden de kiezer manipuleren. Facebook laat het gaan, want die wil politieke advertenties niet op waarheid controleren. En zo hebben politici de vrije hand om door list en bedrog de kiezer achter zich te krijgen.

Over president Trump hoef ik het eigenlijk niet te hebben. De aanklachten die volgens het Huis van Afgevaardigden tot zijn afzetting moeten leiden waren helder: machtsmisbruik en tegenwerking van het Congres. Helder waren ook de reacties van de president. Het ging om een ‘heksenjacht’, het was een ‘politiek proces’, de voorzitter van de inlichtingcommissie van het huis was een ‘totaal corrupte politicus’ die ‘frauduleuze verklaringen’ gaf. De hele gang van zaken vatte Trump kernachtig samen met ‘politieke hysterie’.

Verdeelheid zaaien

Gaat Nederland vrijuit? Nee, want politici als Wilders en Baudet neigen ook naar dit gedrag. Jezelf in een slachtofferrol plaatsen. Verdeeldheid zaaien. Het gebruik van hele en halve onwaarheden als politiek instrument. Het doel? Door manipulatie kiezers trekken om aan de macht te komen.

In binnen- en buitenland begint dit een patroon te worden. Overal wordt het electoraat gemanipuleerd door in te spelen op angst, woede en onwetendheid.

Inmiddels begint het besodemieteren van mensen niet alleen de democratische rechtstaat te ondermijnen, maar ook de betrekkingen tussen landen. Aangewakkerd door desinformatiecampagnes verkruimelt het zorgvuldig opgebouwde vertrouwen tussen mensen en landen. Vertrouwen dat overigens ook wordt ondermijnd door een Nederlandse Belastingdienst die bewust onrechtmatig handelde door het wederrechtelijk stopzetten van toeslagen. Hoe het kan dat de moraliteit overal ter wereld in het slop zit, is mij een raadsel.

Rob de Wijk  is  hoogleraar internationale relaties en veiligheid aan de Universiteit Leiden en oprichter van het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS). Hij schrijft wekelijks over internationale verhoudingen. Lees al zijn columns hier terug.

Het was geen vrolijke boodschap van professor Rob de Wijk, woensdag tijdens het Havendebat van Nieuwsblad Transport. De politiek heeft volgens hem geen antwoord op de groeiende invloed van China. En dat is zorgelijk, zeker voor de Rotterdamse haven. Want als we niet opletten, gaat China straks de economische regels bepalen. En worden de havens van Rotterdam en Antwerpen van de troon gestoten.

Word wakker, spoorde hij de 150 aanwezigen in het Mainport Hotel aan. Een ongemakkelijke oproep, juist omdat ze even daarvoor in slaap waren gesust door Michiel Nijdam, strateeg bij Havenbedrijf Rotterdam. China is nog steeds de grootste handelspartner van Rotterdam: 25 procent van onze containers gaat die kant op. Het land investeert weliswaar miljarden in nieuwe verbindingen en havens in Midden- en Zuid-Europa, maar de invloed daarvan vormt nog lang geen bedreiging. "Antwerpen is nu voor ons een grotere concurrent", aldus de analist.

Data-revolutie

Juist die reactie vindt Rob de Wijk een probleem. Omdat we volgens hem midden in de vierde industriële revolutie zitten: na de industrialisatie, massaproductie en ICT-revolutie (die altijd door het Westen gedomineerd zijn), speelt China nu ook een belangrijke rol mee in de datarevolutie; die van de supercomputers. "De winnaar hiervan wint de pot, en China maakt een goede kans."

Als China meer invloed krijgt, gaan zij ook de regels van de handel bepalen en ons systeem compleet veranderen, voorspelt de China-deskundige. De Wijk: "Dit is een staatskapitalistisch land, zonder rechtssysteem. Economie is politiek; alles heeft te maken met macht en invloed. Bedrijven die de standaarden bepalen, bepalen ook de economische voorsprong van een land. Niet de populisten, maar de Chinese invloed op havens als Piraeus, Valencia en Genua vormt de grootste bedreiging voor Europa.”

Volgens de professor is burgemeester Aboutaleb de enige politicus die jaren geleden al de dreiging van die Chinese invloed voorzag. "Maar de Rotterdamse haven en landelijke politiek lijken nog te slapen." Ondanks die dreiging,  moeten bedrijven wel met de Chinezen in zee. "We moeten ze omarmen, zaken mee doen, handel mee drijven. Bouw goede relaties op, maar stel wel eisen aan die relatie: als zij geen dingen van ons willen, moeten wij dat ook niet van hun willen hier in Europa."

Lees het hele artikel bij Rijnmond. 

China investeert in Zuid-Europese havens om de positie van Rotterdam te verzwakken. Volgens Rob de Wijk vindt de Aziatische grootmacht dit zelfs belangrijker dan economisch gewin.

China pompt miljarden in de havens van Piraeus in Griekenland, Triëst en Genua in Italië en het Sloveense Koper, waardoor die meer grote containerschepen uit Azië kunnen afhandelen. ,,In China maken zij er geen geheim van dat dit ten koste moet gaan van de havens hier’’, zei De Wijk woensdag in Rotterdam tijdens een Havendebat over de opkomst van China.

Leningen

Volgens Rob de Wijk is het China om macht te doen. ,,China werkt aan een nieuwe wereldorde.’’ Enerzijds door landen via de investeringen en leningen afhankelijk te maken. Anderzijds door de handelsstromen te verleggen. ,,Europa wordt zo verdeeld, zodat ze geen vuist kan maken.’’ De hoogleraar beschrijft China als een ‘staatskapitalistisch land waar economie politiek is’.

Europa wordt zo verdeeld, zodat ze geen vuist kan maken

Hij wijst er op dat bij conflicten in het westen altijd nog de rechter is, ‘maar in China kun je niet terugvallen op een rechtssysteem’. Ook noemt hij het nieuwe 5G-netwerk voor mobiel internet. Eenmaal aangelegd door staatsbedrijven als Huawei is dat kwetsbaar voor spionage en hacken. ,,China kan gewoon de fictieve kraan op dit systeem dichtdraaien.’’

De Wijk verwijt bedrijven en ook de Nederlandse overheid dat ze geen strategie hebben hoe ze moeten omgaan met de Chinese ambities. ,,De wereld wordt minder westers en meer oostelijker. Dit is geen bangmakerij. Het gebeurt en daar moet je over nadenken.’’

De wereld wordt minder westers en meer oostelijker

Rob de Wijk waarschuwt voor de Chinese ambities. ,,In China maken zij er geen geheim van dat de investeringen in Zuid-Europa ten koste moeten gaan van Rotterdam, Antwerpen en Hamburg.‘’

Lees het complete artikel van Leon van Heel in het Algemeen Dagblad.

"De steentijd is niet geëindigd omdat de stenen op waren, en dat zal ook voor het tijdperk van olie gelden." Het is een citaat dat al decennia her en der opduikt. Vaak toegeschreven aan Ahmed Zaki Yamani, die tussen 1962 en 1986 de olieminister van Saudi-Arabië was. Ook een medewerker van Shell sprak hem eind jaren 90 uit tegen The Economist.

Beleggers laten zich nog altijd niet door deze voorspellingen uit het veld slaan. Toen vanochtend de beurshandel in aandelen van Saudi Aramco begon, werd direct een koerswinst van 10 procent genoteerd. Het staatsoliebedrijf, dat elke dag 12 miljoen vaten olie oppompt, is daarmee zo'n 1900 miljard dollar waard.

In andere woorden: in ieder geval beleggers uit de Golfregio, want daar gaat het vooral om, zien Aramco nog jarenlang heel veel winst maken.

Grote dividendbetalers

Westerse beleggers laten Aramco voorlopig voor wat het is, maar dat doen ze zeker niet bij andere grote oliebedrijven. Bij veel pensioenfondsen en vermogensbeheerders vormen grote dividendbetalers als Shell en Exxon Mobil de hoeksteen van de aandelenportefeuille. Ondanks steeds breder gedragen zorgen over de effecten van fossiele brandstoffen op klimaatverandering.

De vraag is of dus het einde van het olietijdperk inderdaad aanstaande is, en of beleggers wel ver genoeg vooruit kijken.

Per dag worden er wereldwijd 98 miljoen vaten olie verbruikt. Dat is ruim 15,5 miljard liter. En in snel groeiende Aziatische en Afrikaanse economieën neemt de olievraag tot 2040 toe, voorspelt het Internationaal Energieagentschap. Bijvoorbeeld doordat steeds meer mensen in die landen een auto kunnen kopen.

Wereldeconomie draait op olie

Maar zwaarder telt dat in groeiende economieën meer olie nodig is voor transport. Niet alleen over de weg, ook over water en door de lucht. "Dat zijn sectoren die heel erg afhankelijk zijn van olieproducten", zegt energiedeskundige Lucia van Geuns van The Hague Centre for Strategic Studies.

En wat wel eens vergeten wordt, is dat ruwe olie ook wordt gebruikt in de petrochemische industrie. "Deze industrie maakt spullen die we bijna overal voor gebruiken", legt van Geuns uit. "Van het toetsenbord waar je nu op typt, tot de kleding die je draagt, het is uiteindelijk allemaal op basis van olieproducten gemaakt. Voordat dat op een duurzame manier wordt geproduceerd, ben je echt wel even verder."

Oliebedrijven zien dit ook en investeren de komende jaren honderden miljarden om aan de groeiende vraag naar olie te kunnen voldoen. Volgens milieu-organisaties zijn gemaakte klimaatafspraken daardoor niet haalbaar. Ze willen dat het geld wordt gestoken in duurzame alternatieven.

Green Deal en Klimaattop

Maar wat als er wereldwijd actie wordt ondernomen om klimaatverandering tegen te gaan? Het onderwerp staat deze week bovenaan de agenda. Op een klimaattop in Madrid wordt het Klimaatakkoord van Parijs verder uitgewerkt, en de Europese Commissie presenteerde vandaag de zogenoemde Green Deal.

Ook als het klimaatakkoord van Parijs volledig wordt uitgevoerd, voorspelt het Internationaal Energieagentschap nog altijd een vraag van 70 miljoen vaten olie per dag in 2040. En het is nog maar de vraag of alle landen hun klimaatbeloftes zullen nakomen.

Ook wat betreft de Green Deal van de Europese Commissie is het afwachten hoe hard het gaat, denkt energiedeskundige Remco de Boer. "De naam suggereert dat er al een afspraak is, maar die is er niet. Het is een voornemen", zegt hij.

De Green Deal is een soort roadmap, waarin staat welke maatregelen wanneer worden genomen om de Europese CO2-uitstoot terug te dringen. Of uiteindelijk alle lidstaten akkoord gaan met de plannen, moet nog blijken.

Hoe lastig het is om de energietransitie te maken, is volgens De Boer ook in Nederland te zien, waar flinke investeringen nodig zijn. "Op het moment dat er betaald moet worden staat iedereen op zijn achterste benen. Denk bijvoorbeeld aan de hogere energierekening."

Gele hesjes

Een ander voorbeeld van hoe lastig impopulaire maatregelen doorvoeren kan zijn, is volgens Lucia van Geuns in Frankrijk te vinden. "De gele hesjes protesten begonnen met het voornemen om brandstofprijzen te verhogen", zegt ze. "Mensen komen in verzet."

Daarbij staat in veel landen klimaatverandering een stuk lager op het prioriteitenlijstje. "In landen als Polen en Bulgarije bijvoorbeeld staat het veel minder op het politieke radarscherm', zegt van Geuns.

'Last oilman standing'

Het is kortom nog zeer de vraag of politici de lastige klimaatkeuzes die gaan komen, uiteindelijk ook zullen maken. En tegen de tijd dat het olietijdperk wél richting zijn einde gaat, dan heeft Saudi Aramco de beste kaarten. "Saudi Aramco zal de last oilman standing zijn. De voorraden zijn daar het grootst, en ze kunnen er ook nog vrij makkelijk bij komen", zegt Van Geuns.

Voorlopig lijkt het er dus op dat het feestje op de beurs in Riyad nog even doorgaat.

Dit artikel door Thom Opheikens, redacteur Economie, verscheen op 11 december 2019 bij NOS. 

In Goedemorgen Nederland was Han ten Broeke te gast. Hij sprak daar onder andere over de WTO, die vast dreigt te lopen doordat de Verenigde Staten de afgelopen twee jaar benoemingen van nieuwe rechters voor de hoogste geschillenraad van de handelsorganisatie hebben geblokkeerd.

Als de termijn van twee van de drie overgebleven juristen dinsdag afloopt, kan dit zogeheten Beroepsorgaan geen uitspraken meer doen. Trump probeert de WTO zo ‘tandeloos te maken’, zegt de directeur Politieke Zaken bij denktank HCSS Han ten Broeke in Goedemorgen Nederland.

“Je hebt minimaal drie rechters nodig om een uitspraak te doen”, legt Ten Broeke uit. “Nu van twee rechters hun termijn verstrijkt, blijft er nog maar één over.” Binnen de WTO worden afspraken gemaakt over handel tussen vrijwel alle landen in de wereld. Zij kunnen ook klachten indienen als ze vinden dat regels worden overtreden.

Recht van de sterkste

De dreigende machteloosheid van de WTO is volgens Ten Broeke een groot probleem voor Nederland. “Nederland is zeer afhankelijk van dit soort arbitrage. In de jungle die nu ontstaat geldt het recht van de sterkste. Dat zijn wij niet. Uiteindelijk zijn wij dan toch een heel klein land.”

‘Trump had een feestje kunnen vieren’

Het Belang van de WTO werd onlangs nog duidelijk toen de organisatie nota bene de Amerikanen gelijk gaf in een geschil over verboden Europese steun aan Airbus. “Trump had eigenlijk een feestje kunnen vieren, maar nu probeert hij die scheidsrechter tandeloos te maken”, zegt Ten Broeke.

De VS ligt dwars omdat Trump vindt dat de WTO te vaak in het nadeel van de VS beslist. De klacht luidt met name dat de organisatie Amerikaanse handelsmaatregelen tegen China niet steunt.

Lees het originele artikel hier.

Han ten Broeke is ook geïnterviewd door de Volkskrant, NPO Radio1 en BNR.

De kans is zeer groot dat de Verenigde Staten vandaag de Wereldhandelsorganisatie (WTO) lamleggen. Als er geen nieuwe rechters worden benoemd bij het belangrijkste orgaan van de organisatie, wordt de WTO effectief machteloos. "Eigenlijk is het straks geen scheidsrechter meer, maar een grote praatclub", zegt Han ten Broeke, directeur politieke zaken bij denktank HCSS, in een interview met RTL Z.

De WTO is een internationaal overlegorgaan waarin vrijwel alle landen vertegenwoordigd zijn. Daar worden belangrijke afspraken en regels over handel gemaakt. Na een uitspraak van de WTO, wordt er door landen vaak nog bezwaar gemaakt bij een speciaal tribunaal - het Beroepsorgaan. In dat Beroepsorgaan zitten meerdere juristen die bepalen of een straf gerechtvaardigd is. Dat Beroepsorgaan gaf de WTO de afgelopen jaren zijn tanden. Nieuwe leden kunnen alleen benoemd worden als alle 163 landen in de WTO unaniem instemmen. De Verenigde Staten, ontevreden over de gang van zaken, blokkeerden de afgelopen twee jaar de benoeming van nieuwe juristen.

Scheidsrechter van het veld

Het gevolg daarvan is dat alle handelszaken die worden aangespannen na vandaag niet meer in hoger beroep behandeld kunnen worden, terwijl dat nu juist belangrijk was voor de WTO. De uitspraak van dat beroep is bindend.

"Dat ultieme karakter maakt de WTO een erg effectieve scheidsrechter", zegt Han ten Broeke, directeur politiek bij denktank HCSS. "Als je het dan niet eens bent met de scheids kan je van het veld af lopen en protesteren, maar de VS sturen nu de scheidsrechter van het veld af en beginnen een competitie zonder regels."

Zonder objectief oordeel van de geschillencommissie kunnen landen ook makkelijker, zonder consequenties, heffingen opleggen aan elkaar.

Wedstrijd armpje drukken

Volgens Ten Broeke past het in het beleid van Trump. "Hij wil de macht niet delen, dus doet met iedereen een wedstrijdje armpje drukken. De VS erodeert overal de orde waar ze zelf aan hebben bijgedragen en waar ze jaren van hebben geprofiteerd", zegt Ten Broeke. "Het klimaatakkoord van Parijs waar Trump uitstapte, de Navo die hersendood wordt verklaard, de VN waar kritiek op is. De WTO past ook in dat rijtje."

Tijger met een kunstgebit

De EU werkt aan een brede coalitie om de WTO grondig te hervormen. Onderdeel daarvan is in ieder geval dat er nieuwe leden worden benoemd in het geschillentribunaal. Ook moet duidelijker worden waar de WTO wel en niet over gaat. Daarmee komt de EU de VS tegemoet, zij maken zich namelijk ook zorgen over de ruimte die de arbiters nemen bij het beslechten van geschillen.

Voor deze plannen wordt er samengewerkt met veel verschillende landen, van Canada tot China. Het is alleen nog niet duidelijk of de VS over de brug komt. Op 12 december wordt daar officieel over gesproken in een WTO-vergadering.

Of dat iets uit gaat maken, is volgens Ten Broeke maar de vraag. Hij ziet de toekomst van de WTO niet rooskleurig in. "Het geschillenorgaan met bindende uitspraken dwingt respect af, maar een tandeloze tijger of één met een kunstgebit niet."

Lees het hele interview en artikel door Pepijn Nagtzaam op de website van RTL Z.

Photo credit from the WTO website. 

De Chinese overheid gaat bij staatsbedrijven en publieke instellingen buitenlandse hard- en software weren, schrijft de Financial Times. Het is de bedoeling dat alles binnen drie jaar wordt vervangen door Chinese alternatieven. De BNR Tech Update vroeg Paul Verhagen, Data Scientist bij HCSS, om commentaar.

Chinese overheid neemt afscheid van buitenlandse hard- en software

Over een jaar moet al dertig procent zijn vervangen. Het jaar daarna nog eens vijftig procent, om uiteindelijk in 2022 de rest aan te pakken. Dat wordt nog een flinke klus voor de Chinezen, zegt Paul Verhagen, data-wetenschapper bij het Den Haag Centrum voor Strategische Studies en China-kenner. 'Het is het ecosysteem waar je rekening mee moet houden. Een alternatief voor de Google Play Store is al lastig voor ze'.

Dat geldt volgens Verhagen ook voor een alternatief voor Microsofts besturingssysteem Windows. 'Besturingssystemen voor computers zijn iets ingewikkelder van voor smartphones, dus er is werk aan de winkel.'

Luister het interview hier terug.

Buitenlandse wetenschappers Universiteiten tobben met onderzoekers uit landen met andere waarden. Dat leert de zaak van de Chinese dna-expert in Rotterdam, zo schrijft het NRC.

Dat was even schrikken voor Nederlandse universiteiten toen woensdag bekend werd dat een Chinese deeltijdmedewerker van het Erasmus MC betrokken was bij het samenstellen van een dna-databank van Oeigoeren, een in China vervolgde minderheid. Het Erasmus MC liet weten dat het dna-onderzoek geen rol speelde in zijn Rotterdamse publicaties, maar de kwestie drukte Nederlandse universiteiten nog eens met hun neus op de feiten: hoe ga je om met bezoekende onderzoekers uit een land waar Nederlandse (wetenschappelijke) normen en waarden niet vanzelfsprekend zijn?

Chinezen zijn samen met Amerikanen de grootste groep niet uit de EU afkomstige buitenlandse wetenschappers in Nederland. Veel Chinese promovendi komen met een beurs, hun salaris is dus al betaald. Zeg daar maar eens ‘nee’ tegen. Om universiteiten van dienst te zijn, stelde het Den Haag Centrum voor Strategische Studies op basis van tientallen interviews met bestuurders en wetenschappers dit voorjaar een checklist op voor samenwerkingen met Chinese academische en kennisinstellingen. De Nederlandse antropoloog Frank Pieke, directeur van het Mercator Institute for China Studies in Berlijn, was een van de auteurs van dit rapport. Hij zegt dat Nederlandse universiteiten zich niet voldoende bewust zijn van de gevaren van samenwerking met China.

AIVD

„Maar het bewustzijn stijgt heel snel. De vraag is wel in hoeverre dit ook op lagere niveaus binnen de universiteiten doordringt. Het probleem is dat universiteiten nog steeds de neiging hebben om veiligheidrisico’s van onderzoek op het bordje van de overheid te leggen, zonder te erkennen dat een gezamenlijke aanpak nodig is.”

De aanbevelingen van Pieke vallen in drie categorieën uiteen: agendasetting (als de Chinezen bepalen, zullen ze meer ‘halen’ dan ‘brengen’), academische vrijheid (Chinees onderzoek dient een economisch of politiek doel, soms oneigenlijk) en kennistransfer (export van onderzoeksresultaten kan economische en veiligheidsbelangen schaden). De Rotterdamse kwestie raakt aan het laatste punt. Pieke: „Ik denk dat dit soort zaken te vatten is in protocollen als er vooraf duidelijke regels zijn die voorschrijven dat onderzoek ook getoetst moet worden aan zijn waarschijnlijke toepassingen, zowel militair als civiel, en of die binnen het VN-mensenrechtenraamwerk te billijken zijn.”

Hoe denken andere universiteiten hierover? Van buitenlandse onderzoekers die aan de TU Delft willen komen werken, worden zeker de antecedenten nagetrokken, zegt woordvoerder Karen Collet. „Maar we zijn de AIVD niet. Er zijn grenzen aan wat we kunnen doen. Wij hebben een taak, maar de overheid ook.”

De TU Delft screent iedereen, zegt Collet, maar bij mensen uit een land als China is de universiteit extra alert. „Het is duidelijk dat er bij Chinezen een risico kan zijn op het oneigenlijk gebruik van onderzoeksresultaten. Maar laat ik voorop stellen: er komen heel goede wetenschappers uit China met wie we goed samenwerken volgens de Nederlandse wetenschappelijke mores.”

Het originele NRC artikel door Bart Funnekotter is hier te lezen, en een NRC Commentaar is hier te vinden.

De Checklist for Collaboration with Chinese Universities and Other Research Institutions is hier te vinden en te downloaden.