Volkskrant: Poetin voert druk rond Oekraïne op, het Westen heeft weinig opties

In de jarenlang slepende oorlog in Oekraïne stookt de Russische president Poetin het vuur op. Met zijn troepenopbouw langs de grens van Oekraïne bespeelt hij Europa en de VS. Wat is zijn doel, en wat het westerse antwoord?

Genocide, dat is wat de Russen in het oosten van Oekraïne bedreigt, zei de Russische president Poetin donderdag. Genocide is een groot woord voor de gevechten die in de Donbass al jaren gaande zijn tussen Oekraïense troepen en separatisten die door Rusland worden gesteund, ook al vallen er doden bij. Met verhitte retoriek voert Poetin momenteel de spanning op, terwijl de Amerikaanse president Biden naarstig naar een diplomatieke uitweg uit de crisis rond Oekraïne zoekt. Bluft Poetin? Of zal hij Oekraïne echt binnenvallen?

Een ding is zeker: Poetin zet Oekraïne maximaal onder druk omdat hij concessies van het Westen wil. Inzet is de veiligheidsorde van Europa, zegt veiligheidsexpert Rob de Wijk van The Hague Centre for Strategic Studies in de Volkskrant. Op de Conferentie van Jalta in 1945 werd Europa verdeeld in een westerse en een Sovjet-invloedssfeer. Na de val van de Muur werd in 1990 het Handvest voor een nieuw Europa getekend, ook door Rusland. De tijd van de vijandige blokken was voorbij. Voortaan mocht elk land zelf beslissen bij welke organisatie het zich wilde aansluiten.

Jalta 2.0

‘Dat handvest is dood’, zegt De Wijk. ‘Rusland wil een Jalta 2.0, waarbij Europa weer wordt verdeeld in invloedssferen. Tussen de EU en Rusland wil het een bufferzone van staten die neutraal zijn of satellietstaat van Rusland.’ Daarom wil Poetin garanties dat Oekraïne nooit tot de Navo zal toetreden, hoewel zo’n lidmaatschap voorlopig helemaal niet aan de orde is.

Voor sommige analisten klinkt zo’n Jalta 2.0 best aantrekkelijk. Een duidelijke verdeling in invloedssferen opent de weg naar een betere verhouding met Rusland, geloven zij. ‘Maar de westerse regeringen zullen daar nooit mee akkoord gaan. Politiek is het een no-go’, zegt De Wijk. De bevolking van Oekraïne wil in meerderheid bij het Westen horen. De EU kan de Oekraïners niet als een baksteen laten vallen, zeker niet omdat de EU een paar jaar geleden een associatieverdrag met het land sloot.

Ook voor Biden is Jalta 2.0 een onbegaanbare weg. Hij profileert zichzelf als de kampioen van de democratie in een wereld die bedreigd wordt door autocratische heersers. Als hij Oekraïne aan Poetin laat, zoals hij Afghanistan aan de Taliban overhandigde, lijdt hij gezichtsverlies. Bovendien zou hij daarmee autocraten aanmoedigen om met geweld en intimidatie hun doel te bereiken; autocraten zoals Poetin, zeggen De Wijk en andere veiligheidsexperts, die terugkomen met nieuwe eisen als je ze hun zin geeft.

Niettemin zit het Westen in een lastig parket. Ondanks alle ferme taal is het niet bereid om Oekraïne militair te verdedigen tegen een Russische inval, zei Biden deze week expliciet. In zo’n situatie kan het Westen maar twee dingen doen. Dreigen met sancties en praten. Er wordt inmiddels gesproken over sancties tegen Rusland die zwaarder zijn dan ooit, zoals uitsluiting van Swift, het internationale systeem dat betalingsverkeer tussen banken regelt. Daarnaast kondigde Biden aan dat hij verder wil praten met Poetin, ook over diens zorgen over de Navo. Wellicht dat hij de Russische president een beetje tegemoet zou kunnen komen, opperde hij woensdag.

Een tweede ‘München’

Die uitspraak wekte meteen grote ongerustheid in Oost-Europa. ‘Ik hoop dat ik ongelijk heb, maar ik ruik ‘München’ hier’, zei parlementariër Marko Mihkelson uit Estland. Daarmee verwees hij naar de Conferentie van München van 1938, waar Tsjechoslowakije aan Hitler werd gegeven, in de hoop dat een verdere oorlog dan zou uitblijven.

‘De Tweede Wereldoorlog leeft nog altijd enorm in Oost-Europa. Er wordt al heel snel gesproken over München, het Molotov-Ribbentroppact, Jalta. Nog altijd zijn deze landen bang dat ze in de steek worden gelaten en dat de grote mogendheden over hun toekomst beslissen’, zegt Ruslandexpert Bob Deen van Instituut Clingendael. Haastig probeerde Biden om Oekraïne en de Oost-Europese Navo-landen dan ook gerust te stellen. Amerika staat nog altijd pal voor de soevereiniteit van Oekraïne, beloofde hij, en zal niet over het land praten zonder het land daar zelf bij te betrekken.

Toch is praten met Poetin noodzakelijk, vindt De Wijk. ‘Praten betekent niet dat je toegeeft. Maar nu praten we helemaal niet’, zegt hij. De Wijk en Deen pleiten voor het afstoffen van oude instrumenten uit de Koude Oorlog, zoals wapenbeheersing en het sturen van waarnemers naar elkaars oefeningen. Door een gebrek aan communicatie is de situatie nu gevaarlijker dan tijdens de Koude Oorlog, zegt De Wijk.

Drie scenario’s

De komende weken zal de crisis zich verder ontrollen. Deen ziet drie scenario’s. Een grootschalige aanval op Oekraïne lijkt hem het minst waarschijnlijke, omdat het land zo groot en moeilijk te controleren is. Bovendien is het Oekraïense leger een stuk sterker dan in 2014, toen de oorlog begon.

Het tweede scenario is erkenning van de separatistische republieken in de Donbass, waar dan Russische militairen kunnen worden gestationeerd, zoals het Kremlin in 2008 in Georgië deed. ‘Ik vond het zorgwekkend dat Poetin over genocide begon, want dat argument wordt vaak gebruikt om een interventie te rechtvaardigen. Het Westen deed dat ook in Kosovo’, zegt Deen.

Het meest waarschijnlijk acht hij een diplomatieke oplossing. Het Westen doet Poetin een kleine concessie, zoals een dialoog over Europese veiligheid, waardoor hij zonder gezichtsverlies zijn troepen van de grenzen kan terugtrekken. ‘Maar dat lost het onderliggende probleem van onenigheid over de veiligheidsorde in Europa niet op’, zegt Deen. ‘In dat geval zal de crisis rond Oekraïne steeds terugkeren.’

Bron: Volkskrant