Net als in Hitlers Duitsland speelt taal een steeds belangrijkere rol in Poetins Rusland. De ‘Kremlin-speak’ is nodig om het volk te indoctrineren en de heksenjacht op Kremlin-critici te rechtvaardigen, schrijft HCSS Rusland deskundige Helga Salemon in De Groene.
‘Minverlichting’, ‘onvriendelijke landen’, ‘desatanisatie’: het huidige taalgebruik in Poetins Rusland illustreert hoezeer het land weer in een totalitaire staat is veranderd. De mislukte blitzkrieg tegen Oekraïne heeft deze totalitaire draai in een stroomversnelling gebracht. Na de Russische invasie, vorig jaar februari, volgden al snel de Wet op het belasteren van het leger en die op het verspreiden van nepnieuws over de strijdkrachten. Op grond van deze wetten worden inmiddels honderden mensen vervolgd. In de spraakmakendste zaak werd de bekende oppositiepoliticus Ilya Yashin eind vorig jaar tot 8,5 jaar strafkamp veroordeeld. Zijn misdaad: hij vertelde op zijn YouTube-kanaal over de uitgebreid gedocumenteerde massamoord door het Russische leger in de Kyivse voorstad Boetsja.
De Russische president Vladimir Poetin heeft geen keuze, alleen met totalitaire repressie kan hij onrust onder de Russen voorkomen. Die onrust groeit nu de oorlog een slijtageslag is geworden en de sancties de Russen steeds meer pijn doen. Bovendien is de onvrede flink toegenomen door de mobilisatie van driehonderdduizend mannen die als kanonnenvoer naar het front worden gestuurd.
Om het dictatoriale regime te rechtvaardigen is taal weer een essentiële steunpilaar voor het Kremlin. Want de Russische spindoctors weten dat taal net als in het sovjetverleden de sleutel is tot het bewustzijn van hun landgenoten. George Orwells roman 1984 (uit 1949) leest nu niet meer als een vermakelijke parodie op de Sovjet-Unie, maar als een beklemmend verhaal dat sterke overeenkomsten vertoont met Poetins Rusland.
Zoals de nieuwe wet over nepnieuws, die lijkt erg op ‘Newspeak’, de Partijtaal in het 1984-rijk Oceanië. Neem ZWARTWIT (in 1984 staan de Newspeak-begrippen in hoofdletters). ‘Deze term heeft twee tegenstrijdige betekenissen’, schrijft Orwell. Tegenstanders van de Partij worden ermee bekritiseerd voor het schaamteloos claimen dat zwart wit is. Maar voor de Partijleden betekent het de bereidheid om te zeggen dat zwart wit is, en dat zelfs te geloven.
Winston Smith, de hoofdpersoon in 1984, werkt op de archiefafdeling van het ministerie van Waarheid. Dit ministerie zorgt ervoor dat de inhoud van het nieuws, het onderwijs, het vermaak en de beeldende kunsten in overeenstemming zijn met de Partijlijn. De ‘veranderlijkheid van de geschiedenis’ is een belangrijk uitgangspunt bij dit ambtelijke werk. Het is een van de heilige principes van ‘Ingsoc’, de ideologie in Oceanië. Mensen moeten namelijk niet kunnen bedenken dat het ooit anders was.
Het ministerie van Waarheid is het prototype van het ministerie van Verlichting, zoals het Russische ministerie van Onderwijs sinds 2018 wordt genoemd. Dit ministerie houdt zich bezig met het lager en middelbaar onderwijs en de naam van het ministerie grijpt terug op de tsarentijd en het communistische tijdperk. Het ministerie van Verlichting moet ervoor zorgen dat opgroeiende Russen GOEDDENKEND worden, zoals dat heet in Newspeak: ‘van nature orthodox, niet in staat tot afwijkende gedachten’. Het equivalent in Kremlin-speak heet ‘patriottisch’. ‘Onze scholieren hebben reeds een behoorlijk goede patriottische instelling, maar er is nog genoeg om aan te werken’, merkte de minister van Verlichting Sergej Kravtsov in december op.
Sinds het begin van de oorlog maken de apparatsjiks van het Russische ministerie van Verlichting overuren om schoolprogramma’s te maken die zijn georganiseerd rond de Newspeak-begrippen MISDAADSTOP, ZWARTWIT en DUBBELDENKEN. De term ‘misdaadstop’ staat voor ‘goeddenkend’. Het is bedoeld om te voorkomen dat mensen iets doen wat verboden is. ‘Dubbeldenken’, een essentieel begrip voor de Partijleden in Oceanië, slaat op het volstrekt negeren van de feiten. Het is het vermogen om twee tegenstrijdige meningen te propageren en in beide te geloven. Poetin zelf is wat dit betreft een lichtend voorbeeld. Zo noemde hij Oekraïners herhaaldelijk een broedervolk dat moet worden omarmd, terwijl hij ze tegelijkertijd wegzet als nazi’s die ‘genocide’ plegen op hun etnisch Russische landgenoten.
De eindeloze herhaling van pakkende begrippen, net als in nazitaal, maakt ze ‘tot kleine dosissen gif’
De nieuwe schoolprogramma’s hebben in de woorden van Kravtsov als doel ‘kinderen niet alleen te laten staan in de informatieoorlog’. De lesweken beginnen nu met een verplichte vlaggenceremonie. Na het geven van het commando ‘Geef acht!’ paradeert een groep voorbeeldige leerlingen met de Russische vlag langs de overige scholieren. Vervolgens wordt het Russische volkslied gezongen. Op maandag voeren alle leerplichtige groepen, van zes tot zeventien jaar, ook de zogenoemde ‘gesprekken over wat belangrijk is’. In de modelprogramma’s van het Minverlichting, zoals het ministerie kort wordt aangeduid, ligt de nadruk op liefde voor het Moederland, de hereniging van de Krim met Rusland en de Speciale Militaire Operatie (SMO), zoals de oorlog tegen Oekraïne moet worden genoemd. Docenten moeten de elf- tot dertienjarigen vertellen over ‘de helden van de SMO’, bijvoorbeeld de Russische kapitein die ‘de Oekraïense nationalisten’ een mijnenveld in dwingt, waarna ze zich overgeven.
Net als in Oceanië ligt de nadruk in de nieuwe Russische schoolprogramma’s op het geschiedenisonderwijs, omdat ‘wie het verleden controleert, de toekomst controleert’, aldus de Partijslogan in 1984. Vandaar dat Poetin, om de invasie van Oekraïne in ieder geval op papier tot een succes te maken, eind vorig jaar de opdracht gaf om een nieuw geschiedenisboek te schrijven.
Russische politici erkennen openlijk dat blind nationalisme het ware doel van het onderwijs is. Afgelopen zomer onderwierpen de leden van de Russische senaat de geschiedenisboeken aan een onderzoek. Krim-senator Jekaterina Altabajeva verklaarde dit met de woorden: ‘De inhoud van lesboeken is nu een onderdeel van onze nationale veiligheid. (…) De inhoud moet bestaan uit indringende, emotionele en inspirerende voorbeelden van het oprecht dienen van het Vaderland, van moed en heldendom.’ Het begrenzen van het begrip ‘heldendom’ tot doodsverachting in de militaire strijd voor het Vaderland, is typerend voor het nazisme, analyseerde de Duitse linguïst Victor Klemperer in zijn dagboeken De taal van het Derde Rijk.
Het Russische ministerie van Justitie beschikt na ruim twintig jaar Poetin over een eindeloze reeks wetten. Die moeten voorkomen dat, eenmaal volwassen, Russen alsnog losslaan van hun ‘spirituele ankers’. De effectiefste wet is de zogenaamde Wet op buitenlandse agenten die in 2012 van kracht werd. De benaming herinnert aan de term ‘Vijand van het Volk’ waarmee onder Stalin miljoenen kritische sovjetburgers tot de dood of gevangenisstraf werden veroordeeld. In 1984 is het archetype van de Vijand van het Volk de afvallige voormalige partijleider Emmanuel Goldstein. Een verwijzing naar Trotski, oftewel Lev Bronstein, die Stalin in 1941 in Mexico liet vermoorden.
De Wet op buitenlandse agenten geldt voor ngo’s die financiering vanuit het buitenland krijgen. Deze organisaties moeten bij alles wat ze publiceren in grote letters vermelden dat ze ‘buitenlands agent’ zijn. Bovendien krijgen ze administratieve plichten die hun het werk bijna onmogelijk maken. Bij dit etiket ging het aanvankelijk veelal om mensenrechtenorganisaties. Zo was de tweede ngo die tot buitenlands agent werd verklaard het gerespecteerde Memorial. Memorial houdt zich voornamelijk bezig met het verwerken van de Stalin-terreur. Afgelopen oktober werd de organisatie de Nobelprijs voor de vrede toegekend.
Om afwijkende stemmen in de media te elimineren werd deze wet in 2017 en 2020 uitgebreid tot Russische onafhankelijke media en individuele journalisten. Die laatste categorie werd opgerekt tot vrijwel iedere Kremlin-criticus. Daarom werd mensenrechtenactivist Lev Ponomarjov, die eind jaren tachtig samen met dissident Andrej Sacharov Memorial oprichtte, direct tot buitenlands agent bestempeld.
De buitenwereld zag de Z, die staat voor overwinning, al snel als Russische swastika
De wet is een juridisch duizenddingendoekje. In de veroordeling van Yashin speelde bijvoorbeeld een cruciale rol dat hij fragmenten van de BBC, een ‘buitenlands agent’, had laten zien. In de eerste elf maanden van 2022 zijn er bijna net zoveel organisaties en mensen tot buitenlands agent verklaard (166) als in de negen jaar daarvoor (189).
Sinds kort kan iedere Rus tot buitenlands agent worden verklaard. Een nieuwe wetswijziging bepaalt dat wie ‘onder buitenlandse invloed staat’ strafbaar is. Deze aanscherping is een reactie van Russische parlementariërs op Poetins ongerijmde tirade afgelopen maart. Over Russen die verlangen naar het westerse leven zei hij toen: ‘Ze leven niet daar in geografische zin, maar in gedachten, met hun slavenmentaliteit. Het zijn mensen die niet kunnen leven zonder foie gras, oesters of wat “gendervrijheid” wordt genoemd.’ Hiermee vertolkte Poetin een van de drie Partijprincipes in Oceanië: ‘Vrijheid is slavernij.’ Zijn woorden gaven het sein tot de strafbaarheid van wat in Newspeak DENKMISDAAD heet: het in gedachten afwijken van de Partijlijn. Dit is, aldus Orwell, de hoofdzonde ‘die alle andere misdaden in zich draagt’.
Om overige organisaties het zwijgen op te leggen, volgde drie jaar na de Wet op buitenlandse agenten de Wet op ongewenste buitenlandse organisaties. Met de Wet op onvriendelijke landen uit 2018, ten slotte, wilde het Kremlin de vermeende broodheren van de ‘buitenlandse agenten’ aanpakken. Sinds april vorig jaar zijn 49 landen tot onvriendelijk verklaard, waaronder de VS en alle EU-lidstaten.
Het voorvoegsel ‘on-’ komt niet uit de lucht vallen. De linguïst Klemperer merkte op dat de nazi’s graag gebruikmaakten van het soortgelijke Duitse voorvoegsel ‘ent-’, zoals in ‘entartete Kunst’ (ontaarde kunst). Doel van het voorvoegsel, aldus Klemperer, is het scheppen van afstand tot het beschreven begrip.
De prefix ‘ent-’ kan zowel in het Nederlands als in het Russisch ook vertaald worden met ‘de-’. Bijvoorbeeld ‘demilitarisatie’ en ‘denazificatie’, waarmee Poetin in zijn oorlogsverklaring de doelen van de invasie aangaf. Hierbij ging het om het omverwerpen van de Oekraïense regering en het vernietigen van het leger.
Een geheel eigen linguïstische vondst van het Kremlin is het verheffen van één letter, de Z – nota bene een Latijnse en geen cyrillische letter – tot hét symbool van de oorlog. Deze Z, die staat voor overwinning, verscheen al voor de oorlog op Russisch militair materieel en kleding. In Rusland verscheen er een foto van kinderen die te midden van de sneeuw een levende Z vormden. De Z werd door de buitenwereld al snel als Russische swastika gezien.
‘De inhoud van lesboeken is nu een onderdeel van onze nationale veiligheid’
Naarmate de Russische mislukkingen in de oorlog voortduren, radicaliseren de Kremlin-propagandisten verder. Om ketterij onder de oorlogsmoeë bevolking te voorkomen, stellen zij dat Rusland met niets minder bezig is dan met de ‘desatanisatie’ van Oekraïne. Het gaat om een existentiële strijd van het moreel superieure Rusland met het duivelse Westen. In lijn met het Newspeak-begrip ZWARTWIT is de ‘speciale operatie’ van Rusland in Oekraïne daardoor veranderd in een aanval op Rusland door de VS en de EU. Dit in Kremlin-speak ‘collectieve Westen’ wil door middel van pion Oekraïne Rusland vernietigen.
Tijdens zijn toespraak over de annexatie van vier Oekraïense bezette gebieden gaf Poetin het startsein voor desatanisatie. Na een zedenpreek beschuldigde hij het Westen van ‘openlijk satanisme’. Patriarch Kirill, onder wie de Russische orthodoxe kerk het Kremlin dient, haakte hierop in en noemde Poetin ‘een strijder tegen de antichrist’.
Met de bewering dat het satanisme het Westen regeert, sluit het Kremlin aan bij de Amerikaanse QAnon-complottheorie. In Nederland echode FvD-leider Thierry Baudet Poetins woorden toen hij in oktober zei dat het Westen wordt bestuurd door ‘kwaadaardige reptielen’ en er ‘een bepaald satanisme’ schuilt achter de huidige westerse cultuur.
Voortbordurend op dit thema stelden vindingrijke Russische politici eind oktober voor het Sovjet Informatiebureau te laten herrijzen, onder de naam Russisch Informatiebureau. Dit bureau krijgt net als de ‘Gedachtepolitie’ in Oceanië de taak om ‘denkmisdaad’ te bestrijden. Het informatiebureau moet erop toezien dat de Russische maatschappij wordt ontdaan van ‘vijandelijke vertellingen’ die de Russen losslaan van hun spirituele ankers. Concreet zou het informatiebureau westerse invloed in woord en beeld uit de Russische maatschappij moeten bannen. Een belangrijke aanleiding tot dit voorstel was het opschrift ‘New York’ op het T-shirt van een Russische tv-gast. Een overijverige leraar begon in november al met het bestraffen van dergelijke denkmisdaad. Hij verplichtte een jongetje tijdens de les met zijn gezicht naar de muur te zitten omdat hij een sweater droeg met de Amerikaanse vlag verwerkt in het cijfer 62.
Om het Informatiebureau een knoet te geven om mee te slaan, diende de regering een wet in die het gebruik van buitenlandse woorden in overheidsdocumenten moet verbieden. Daarnaast geldt het verbod onder meer voor benamingen van films, voorstellingen of Russische media. De Russische politica Olga Kovitidi merkte over de noodzaak de taal aan banden te leggen op: ‘Ik zeg niet dat we onze eigen Goebbels nodig hebben, maar er moet één gecoördineerd informatiecentrum zijn.’ Deze uitspraak is weer een typisch geval van ‘dubbeldenken’.
De aangescherpte antihomowet is ook onderdeel van deze strijd tegen het duivelse Westen. De nieuwe Wet tegen de propaganda van niet-traditionele seksuele relaties komt erop neer dat alle uitingen van homoseksualiteit of transgenderidentiteit nu verboden zijn in de Russische maatschappij. Voorheen gold dit alleen als de uitingen zichtbaar waren voor minderjarigen.
De Russische spindoctors weten dat taal de sleutel is tot het bewustzijn – net als in het sovjetverleden
Het afschilderen van iedere Kremlin-criticus als een decadente landverrader heeft het voor het Kremlin makkelijker gemaakt om Rusland weer in een totalitaire staat te veranderen. Dankzij het ‘telescherm’ hoeft Poetin, anders dan Stalin, daarvoor zijn tegenstanders niet meer massaal te laten executeren. Het ‘telescherm’, waarmee de huizen van partijleden in Oceanië zijn uitgerust, is het belangrijkste wapen van de Gedachtepolitie. Het zendt niet alleen voortdurend partij- en oorlogsmededelingen uit, maar registreert tevens alles in huis. Orwell toonde zich hiermee visionair, want in het huidige Rusland heeft het internet deze functie. De Russische binnenlandse veiligheidsdienst FSB kan daardoor eenvoudiger Kremlin-critici elimineren dan haar gevreesde sovjetvoorganger, de KGB.
De Russische talkshows vormen de tribunes van waaraf de Kremlin-propagandisten dagelijks de tv-kijkers bestoken met hysterische tirades vol Kremlin-speak. De laatste maanden is deze verbale agressie gericht tegen het satanische Westen en zijn nazistische vazal Oekraïne.
De urenlange shows gaan nog veel verder dan de dagelijkse ‘twee minuten haatsessies’ in 1984. In die bijeenkomsten spuwen de werknemers van het ministerie van Waarheid hun gal, terwijl ze op een scherm naar beelden kijken van Vijand van het Volk Goldstein.
Net als bij de onderdanige politici geeft Poetin ook hier de toon aan. Begin november maakte een van de belangrijkste talkshowpresentatoren, Vladimir Solovjov, de gerenommeerde oppositiejournalist Michail Zygar belachelijk. Na de start van de oorlog week Zygar uit naar Berlijn en eind oktober trouwde hij in Portugal met zijn vriend. Dit huwelijk was voor Solovjov een dankbaar speerpunt: ‘Dit is nou precies waar onze jongens nu tegen vechten, het absolute kwaad, in de vorm van Satan, dat zich wereldwijd verspreidt.’
Het vocabulaire van de Kremlin-speak is simpel, want iedere Rus moet zich dat eigen kunnen maken. Victor Klemperer constateerde hetzelfde voor de nazitaal en merkte op dat juist de eindeloze herhaling van pakkende begrippen ze ‘tot kleine dosissen gif maakt, die mensen ongemerkt opnemen, maar die na verloop van tijd hun gifwerking doen voelen’.
Vanwege de cruciale rol van de Russische tv-propagandisten in het hersenspoelen van de Russen roepen Kremlin-critici op om ook hen als oorlogsmisdadigers te laten berechten door een mogelijk toekomstig Oekraïnetribunaal in Den Haag. Het precedent hiervoor zijn de Neurenbergprocessen tegen Julius Streicher, uitgever van het naziblad Der Stürmer, en Hans Fritzsche, medewerker van het propagandaministerie. Streicher werd wegens herhaaldelijk oproepen tot het uitroeien van de joden tot de doodstraf veroordeeld. Fritzsche kreeg negen jaar werkkamp.
De Russische cultuurwetenschapper Andrej Archangelski, die zich veel bezighoudt met de Kremlin-propaganda, ziet dat Russen steeds meer verstoken zijn van onafhankelijke informatie. Door de dagelijkse Kremlin-speak in combinatie met de censuur staat de meerderheid nog altijd achter Poetin en de oorlog. Dit betekent dat het generaties gaat duren voordat Rusland een volwaardig democratisch land kan worden.
De Russische leiders durfden al nooit te beginnen aan de verwerking van het Stalin-verleden. Daar komt nu de opgave bij om in het post-Poetin-tijdperk in het reine te komen met de huidige periode. En zoals Klemperer concludeerde aan het einde van de Tweede Wereldoorlog, kan het reinigen van de hersenen van totalitair gedachtegoed lang duren, ‘… want niet alleen het nazistische doen moet verdwijnen, maar ook de nazistische instelling, het nazistische denken en de voedingsbodem daarvan: de taal van het nazisme’.
Bron: Helga Salemon, De Groene Amsterdammer, 15 februari 2023 – verschenen in Nr. 7
Experts
Related Content
