Na de mislukte opstand van Wagnerbaas Prigozjin in juni keerden tienduizenden criminele Wagnerhuurlingen in ruil voor gratie van het front in Oekraïne terug naar Rusland. Daar veroorzaken ze nu een golf van misdrijven, schrijft HCSS Rusland deskundige Helga Salemon in De Groene.
Het lijkt een onwaarschijnlijke plek voor zware criminelen, maar sinds medio juli wachten zo’n vierhonderd Wagnerhuurlingen op gratie in het kuuroord Anapa. Het stadje ligt in het warme zuiden van Rusland, niet ver van de Zwarte Zee en de Oekraïense grens. Hier mogen deze formeel nog voortvluchtige criminelen aan de rand van het zwembad het eind van hun diensttijd afwachten. Daarna zullen ze hun bewaakte hotels mogen verlaten. Een groot deel van deze groep keert waarschijnlijk al in augustus huiswaarts.
Deze Wagnerhuurlingen behoren tot de laatste groep van de naar schatting vijftigduizend criminelen die Wagnerbaas Jevgeni Prigozjin rekruteerde om aan het Russische front in Oekraïne te vechten. Hun diensttijd werd voortijdig afgebroken na de mislukte opstand van Prigozjin op 24 juni. Als hun halfjaarcontract er op zit, krijgen ze gratie en wordt hun digitale strafblad gewist en hun criminele verleden verborgen, bijvoorbeeld als ze asiel aanvragen in het buitenland.
Officiële cijfers ontbreken, maar volgens Olga Romanova, de voorvrouw van Gevangen Rusland, de belangenorganisatie voor gevangenen in Rusland, zijn er inmiddels al zo’n twintigduizend criminele huurlingen als vrij man teruggekeerd naar Rusland. Een deel raakte zwaargewond en mist bijvoorbeeld armen of benen. Vanuit Berlijn, waar ze in 2017 naartoe vluchtte, vertelt Romanova dat het gros van de andere dertigduizend criminele Wagnerstrijders is omgekomen aan het front, vooral bij de prestigeslag om het stadje Bachmoet in de Oekraïense regio Donetsk. Die duizenden huurlingen waren slechts kanonnenvlees, nu vechten het Russische en Oekraïense leger opnieuw om Bachmoet.
Wagnerbaas Prigozjin begon vorig jaar zomer criminelen te werven in de Russische gevangenissen, met stilzwijgende toestemming van het Kremlin. De reden hierachter was dat president Poetin geen algehele mobilisatie wilde afkondigen uit angst voor protest van de Russische bevolking. De gevangenen werd gratie en vrijheid beloofd indien ze een half jaar aan het front overleefden. Prigozjin, die zelf bijna tien jaar in de gevangenis zat wegens onder meer roofovervallen, rekruteerde vooral zware criminelen, die geen kans hadden snel vrij te komen en niet terugschrokken voor het moorden in Oekraïne. Afgelopen februari kondigde Prigozjin aan te stoppen met het rekruteren van gevangenen, hoogstwaarschijnlijk op bevel van het Kremlin.
De eerste groep Wagnerhuurlingen kreeg vanaf januari 2023 gratie en de Russische maatschappij ondervond daarvan al snel de gevolgen. Neem Ivan Rossomachin. Op 21 maart kwam hij als Wagnerveteraan terug in zijn dorpje op bijna tweeduizend kilometer van Moskou. In 2020 was Rossomachin tot veertien jaar strafkamp veroordeeld voor de moord op een dorpsbewoner die hem bij haar huis had weggejaagd. Zijn terugkomst leidde direct tot onrust bij de dorpsbewoners omdat hij dronken over straat liep met een hooivork en bijl, waarbij hij riep: ‘Ik vermoord iedereen en steek jullie gezinnen dood.’ Kort daarop vermoordde hij zijn 85-jarige buurvrouw, die hij nog kende uit zijn kindertijd.
Een maand later stak een 34-jarige voormalige Wagnerhuurling in Zuid-Ossetië, een Georgische regio die in 2008 werd geannexeerd door de Russen, een 38-jarige vrouw met een hersenaandoening dood. De reden was onduidelijk. Diezelfde maand beroofde een bende van drie, onder wie Demjagin Vargjan, een ondernemer en zijn collega, waarna ze hen doodstaken. Vargjan was in 2022 gerekruteerd door Wagner, terwijl hij een straf van achttien jaar uitzat wegens het leiding geven aan een bende.
Wat de voormalige Wagnerhuurlingen extra gevaarlijk maakt, is dat ze vaak nog wapens en munitie bezitten. Op 23 mei, vier dagen nadat hij gratie had gekregen, werd een 42-jarige man gearresteerd op verdenking van verkrachting van twee meisjes van tien en twaalf jaar. Hij verscheen voor hun school in Wagneruniform en bedreigde de meisjes met een granaat als ze niet zouden doen wat hij wilde.
‘Wagner is de ideale omgeving: je mag moorden, maar je gaat niet naar de gevangenis. Integendeel, ze laten je vrij en noemen je een held.’
Volgens Olga Romanova zijn deze gevallen slechts het topje van de ijsberg. ‘We horen alleen over de vreselijkste misdaden’, zegt ze, en bijvoorbeeld niet over de diefstallen, roofovervallen en verkrachtingen van volwassen vrouwen. Ze legt uit dat de meeste misdaden simpelweg worden verzwegen door de Russische autoriteiten en media, die nagenoeg allemaal onder controle staan van het Kremlin. Veel criminele huurlingen komen weg met hun misdaden. Politie en justitie schrikken ervoor terug om ze aan te pakken wegens de ‘heldenstatus’ die het Kremlin sinds de invasie van Oekraïne aan militairen toekent, en wegens de wet uit maart 2022 op het belasteren van het leger.
Desondanks is de aanzwellende golf van criminaliteit zelfs terug te zien in de officiële, geflatteerde, Russische misdaadstatistieken. Volgens die gegevens steeg het aantal moorden en moordaanslagen al in de eerste tien maanden van 2022 met meer dan vier procent. Het was de eerste toename in twintig jaar. Het aantal incidenten met wapens of explosieven groeide met dertig procent. Deze misdaden worden vooral gewijd aan de terugkerende Wagnerstrijders.
Russische deskundigen twijfelen er niet aan dat de tienduizenden teruggekeerde criminele huurlingen voor een golf van geweld zorgen in Rusland. In juni stelde Poetin dat de recidive bij de Wagnerhuurlingen die gratie hebben gekregen slechts 0,4 procent bedraagt. ‘Dat is volledig fantasie’, reageert Romanova. Alles hangt af van de termijn waar je naar kijkt, licht ze toe. Internationaal onderzoek toont dat op de lange termijn maar liefst 93 procent van de veroordeelde zware criminelen in herhaling vervalt.
De Russische psychiater Boris Chersonski onderschreef afgelopen juli tegenover de Amerikaanse Radio Freedom de grote kans op herhaalde misdaden. ‘Natuurlijk is er bij deze huurlingen, die verschrikkingen hebben begaan en de “gevangenisschool” hebben doorlopen, grote kans op recidive. Ze komen immers terecht in een situatie waar geweld is toegestaan en worden deelgenoot van de verschrikkingen van de oorlog in Oekraïne. (…) Wagner is de ideale omgeving, je mag moorden, maar daarvoor ga je niet naar de gevangenis. Integendeel, ze laten je vrij en noemen je een held.’
Inmiddels draagt het Kremlin zelf bij aan de instroom van zware criminelen in de Russische maatschappij, en daarmee aan de toenemende ontwrichting van Rusland. De uitputtingsslag aan het front vergt steeds nieuw kanonnenvlees, en Poetin schrikt er nog altijd voor terug een algehele mobilisatie af te kondigen. Tegelijkertijd heeft hij zijn lot verbonden aan het verslaan van Oekraïne, dus dat doel heiligt voor hem alle middelen. Vandaar dat het Russische ministerie van Defensie zelf gevangenen rekruteert sinds Prigozjin hier in februari mee stopte. In ruil voor gratie na een half jaar moeten de gevangenen nu echter een contract tekenen van anderhalf jaar. Na de gratie moeten ze dus nog een jaar doorvechten.
Het rekruteren van gevangenen voor het leger was in strijd met de Russische wet. Dat die wet werd genegeerd is kenmerkend voor de minachtig die het regime van Poetin heeft voor de rechtsstaat. Pas eind juni werd er een snel in elkaar geflanste wet van kracht die het rekruteren van gevangenen legitimeert.
Prigozjin rekruteerde in de gevangenis vooral zware criminelen zonder kans snel vrij te komen
Romanova noemt het rekruteren van gevangenen voor het reguliere leger een cynisch ‘gebruik van de bevolking in de marge’. De Russische leiders gaan ervan uit dat maar weinig criminelen anderhalf jaar aan het front overleven. Ze vraagt zich dan ook af of de gratie daadwerkelijk wordt verleend. Tot nu toe heeft ze daar nog geen bewijs van gezien, terwijl defensie de eerste gevangenen ruim zes maanden geleden heeft gerekruteerd.
Begin deze maand kwam Romanova erachter dat het ministerie van Defensie inmiddels ook vrouwelijke gevangenen in Rusland rekruteert. Het zou gaan om minstens honderd vrouwen. Dit voorjaar werd al bekend dat vrouwen werden geworven in de bezette Oost-Oekraïense regio’s. Een groot verschil met de mannelijke gevangenen, zegt Romanova, is dat de vrouwen volledig zijn gehersenspoeld en zich als oprechte ‘patriotten’ in de strijd werpen.
Veel Russische commentatoren trekken een vergelijking tussen de huidige aanzwellende misdaadgolf in Rusland en de geweldsexplosie in 1953 na de dood van Stalin. Meer dan de helft van de Goelag-gevangenen kreeg toen amnestie. Het leidde tot een stijging van het aantal moorden en verkrachtingen met minstens vijftig procent; het aantal roofovervallen verdriedubbelde bijna. De ex-gevangenen sloten zich aaneen in bendes die dorpen of hele stadswijken aan zich onderwierpen. De onafhankelijke Russische krant Novaja Gazeta publiceerde hier vorig jaar november een groot artikel over. Daarin werd een brief geciteerd die een groep anonieme inwoners van de stad Perm aan de minister van Defensie stuurde. Ze schreven hoe een bende een hele wijk had vergokt met kaarten, plus nog driehonderd vrouwen, en hoe de bendeleden vervolgens de wijk platbrandden en de bewoners vermoordden.
Deze zwarte bladzijde in de sovjetgeschiedenis werd tijdens de glasnost van Gorbatsjov vastgelegd in de Russische film De koude zomer van 1953. Daarin neemt een bende bezit van een dorpje op een eiland. Het zijn uiteindelijk twee dappere politieke gevangenen die de laffe eilandbewoners bevrijden van de criminelen. De film illustreert tevens dat slechts tijdens de paar jaar dat de laatste sovjetleider Gorbatsjov aan de macht was Rusland het eigen totalitaire verleden onder ogen probeerde te zien. Daarna volgden de jaren van het rauwe kapitalisme onder Boris Jeltsin, dat de voedingsbodem vormde voor het neo-totalitaire systeem dat Poetin bouwde en voor de huidige oorlog.
Hoewel het in 1953 ging om veel grotere aantallen criminelen meent Romanova dat de huidige situatie ernstiger is, omdat de criminele huurlingen zich nu beschermd weten door de wet op het belasteren van het leger. Sterker nog, misdadigers kunnen nu gevangenisstraf ontlopen door na hun misdaad (weer) in dienst van het leger te gaan. In die zin heeft Poetin alle morele waarden en strafwetten betekenisloos gemaakt, concludeert Olga Romanova.
Het probleem van de Wagnerveteranen wordt verergerd doordat ook reguliere militairen die terugkeren naar Rusland met agressiestoornissen en PTSS kampen. Het Russische ministerie voor Volksgezondheid stelt dat drie tot elf procent van de teruggekeerde militairen aan PTSS lijdt. Amerikaans onderzoek naar PTSS bij veteranen komt uit op zeven procent. Omdat de Russische overheid deze militairen niet goed opvangt, leidt dit tot onnodige geweldsincidenten. Zo schoot een 49-jarige militair die eind december 2022 terugkwam van het front zijn 47-jarige vrouw dood. Een andere militair uit Centraal-Rusland vermoordde afgelopen april zijn vrouw voor de ogen van zijn twee zoontjes van zes en zeven jaar.
Alcohol- en drugsmisbruik bij militairen is een bijkomend probleem. De net van het front teruggekeerde 23-jarige Aleksandr Ionkin begaf zich vorig jaar november dronken naar een nachtclub in zijn stad Kostroma, 350 kilometer ten noordoosten van Moskou. Daar aangekomen beschoot hij de club met zware munitie. De brand die daardoor ontstond moest door zestig brandweerlieden worden geblust. Het gemeentebestuur riep na het incident een dag van rouw uit voor de dertien omgekomen slachtoffers.
Romanova ziet niettemin dat de terugkerende reguliere militairen voor minder problemen zorgen. Hun PTSS-symptomen komen vaak later naar buiten. Maar het essentiële verschil met de teruggekeerde criminelen, zegt Romanova, is dat de reguliere militairen doorgaans worden opgevangen door hun partner en familie, die soms ook voor de nodige psychologische begeleiding zorgen.
Dat de terugkeer van zware criminele huurlingen en getraumatiseerde militairen Rusland onveiliger maakt, staat voor alle Russische deskundigen vast. Maar wie denkt dat de aanzwellende golf van criminaliteit zal leiden tot meer protest tegen het Poetin-regime komt bedrogen uit, meent Romanova. ‘Daarvoor moet je de Russische mentaliteit begrijpen. De roep om een sterke man zal toenemen, en ik verwacht dat de doodstraf weer wordt ingevoerd.’
Bron: Helga Salemon, De Groene Amsterdammer, 16 augustus 2023, verschenen in nr. 33.
Experts
Related Content
