De Democratische Rechtsorde onder druk? | HCSS Factsheet

Er zijn toenemende zorgen over de staat van de democratische rechtsstaat – zo blijkt uit het jaarverslag van de Raad van State.

De take van HCSS: Het zijn terechte signaleringen. Tegelijk is het beeld gelaagd en complex.

HCSS wijdde inmiddels vier publicaties aan de democratische rechtsorde in 2023-2024:

• Maatschappelijke ontgoocheling van de middenklasse
• De staat van de rechtsstaat
• Het Sociaal Contract: Verwachtingen en spanningen in de democratische rechtsorde
• In de greep van AI?

Enkele key factors komen in onze analyses naar voren:

• De institutionele structuren van de rechtsstaat presteren, gezien op internationale schaal, goed. Maar met de bredere rechtsorde (waarin ook de kwaliteit van relaties en sentimenten wordt meegenomen) is het helemaal niet zo goed gesteld.

• De vertrouwensrelatie tussen burger en overheid staat onder druk. Het vertrouwen in politie en rechtspraak overigens niet.
• Mismatches tussen verwachtingen van burgers blijven bestaan – het achterblijvend oplossend vermogen op slepende dossiers veroorzaakt burgerlijke frustratie.
• De democratische innovatie hapert en dat vormt een risico voor het politiek eigenaarschap van burgers. Op het vlak van directe participatie loopt Nederland in de achterhoede.
• Steeds meer burgers erkennen de legitimiteit niet van de staat en beginnen hun eigen parallelle samenlevingsmodel.
• Polarisatie geeft extra druk en wordt versterkt door sociale media en technologie.
• Technologie (ook AI) democratiseert maar geeft ook instrumenten en slagkracht aan kwaadwillenden waardoor het monopolie op geweld van de staat uitgehold dreigt te worden.
• Hoewel de schaal onduidelijk blijft, laat buitenlandse inmenging in onze democratie zich wel degelijk gelden en kan niet worden gebagatelliseerd. Autocratieën benutten de democratische breukvlakken in de samenleving.
• Geopolitieke conflicten zoals de Gaza-oorlog en de Oekraïne-oorlog maken de situatie nog weer extra licht ontvlambaar.  
• Geo-economische kritische afhankelijkheden kunnen voor acute schaarstesituaties gaan zorgen die ook triggers kunnen vormen voor sociale onrust.

De impact van dit complexe beeld van factoren kan alleen maar op een holistische manier worden bekeken.

>> Het maakt duidelijk dat Nederland niet teveel op de lauweren kan rusten met goede rapportcijfers voor de rechtsstaat.

>> Het maakt duidelijk dat blikverkokering en micromanagement van incidenten vijanden zullen blijven van het benodigd strategisch perspectief.