De Staat van de Rechtsstaat: Waar Staan We, Waar Gaan We Naartoe?

De wereldwijde druk op democratische rechtsstaten lijkt toe te nemen, zoals blijkt uit recente bestormingen van overheidsgebouwen in de VS en Brazilië. Hoewel de Nederlandse rechtsstaat internationaal consistent hoog scoort, vertonen maatschappelijke dynamieken tekenen van erosie. Dit HCSS-rapport onderzoekt de huidige staat van de Nederlandse rechtsstaat aan de hand van literatuuronderzoek en data-analyse. Acht specifieke maatschappelijke factoren die de gezondheid van de rechtsstaat beïnvloeden, worden geïdentificeerd:

1. Maatschappelijke atomisering en ontrafeling van het sociaal weefsel
2. Versplintering en verharding van het publiek discours
3. Druk op de journalistiek
4. Strijd om de waarheid
5. Ondermijning van binnenuit
6. Effectiviteit van de rechtspraak
7. Ondermijning van buitenaf
8. Vertrouwen in de rechtsstaat

Hoewel de analyse geen onvermijdelijke afglijding van de rechtsstatelijke gezondheid aangeeft, wijst deze duidelijk op tekenen van afbrokkeling. De verzamelde dataset stelt ons in staat twee mogelijke negatieve toekomstperspectieven te verkennen. Ten eerste kan de erosie van onderaf doorzetten, waardoor burgers niet langer op de overheid vertrouwen voor veiligheid en welvaart. Het resultaat is een proces van “herzuiling”. Hier leidt de toenemende polarisatie, versterkt door mechanismen op sociale media, tot een grootschalige maatschappelijke versnippering. In het tweede scenario komt de erosie voornamelijk van bovenaf. Dit leidt tot een proces van “democratische terugval”, waarbij politieke entrepreneurs – die via democratische wegen aan de macht komen – in toenemende mate ondermijnend gedrag vertonen en zo rechtsstatelijke elementen afbreken.

Uit deze analyse vloeien vier aangrijpingspunten voor versterking van de Nederlandse rechtsstaat:

1. Versterking van de uitvoering middels preventief onderhoud.
2. Verbetering van zichtbaarheid, toegankelijkheid en aanspreekbaarheid van de uitvoerende instanties van de rechtsstaat.
3. Inperking van de negatieve effecten sociale media door het reguleren van aanbevelingsalgoritmen en het vergroten van de weerbaarheid van burgers tegen desinformatie middels educatie in mediawijsheid.
4. Versterking van de alertheid middels verdere versteviging van de monitorfunctie.

Auteurs: Linde Arentze, Diederik Dekkers, Paul Sinning, Frank Bekkers en Tim Sweijs. Met medewerking van: Arnoud van Bree, Eline de Jong, Laura Jasper en Tara de Klerk.

Dit onderzoek is verricht door HCSS in opdracht van de Nederlandse politie, als onderdeel van het meerjarige programma Strategische Monitor Politie. Dit programma heeft tot doel een ‘van buiten naar binnen’ en toekomstgerichte blik op en duiding van relevante trends en ontwikkelingen te geven, om daarmee de strategievorming van de Nederlandse politie te ondersteunen. Deze studie is nadrukkelijk niet bedoeld als een alomvattende wetenschappelijke analyse, maar vormt een eerste verkenning waarmee het een basis biedt voor dialoog.

Het onderzoek voor dit rapport is afgerond in maart 2023. Gebeurtenissen of ontwikkelingen die plaatsvonden in de periode tussen afronding en publicatie zijn niet van invloed geweest op de bevindingen.

Cover image source: Alex Au Yung (@alexayyh) via Unsplash