We zijn de lessen van de Koude Oorlog vergeten

‘Njet’, zei minister Blok van buitenlandse zaken na zijn bezoek aan Rusland op de vraag of de Koude Oorlog was teruggekeerd, terwijl ik eerder op deze plek betoogde dat dit wel het geval was.

Formeel heeft Blok gelijk als hij verwijst naar de periode waarin twee ideologisch onverzoenlijke blokken tegenover elkaar stonden. De tijd dat het kapitalistische Westen, verenigd in de Navo, en het communistische Oosten, verenigd in het Warschaupact, elkaar met vernietiging dreigden, komt inderdaad niet meer terug. Ander verschil: tijdens de Koude Oorlog begrepen de grootmachten wat de risico’s van wapengekletter en onbesuisde retoriek waren.

In 1962 leidde de Cuba-crisis bijna tot een allesverwoestende kernwapenoorlog. De te realistisch uitgevoerde oefening van de Navo ‘Able Archer’ in 1983 waarbij een nucleaire aanval werd gesimuleerd, wekte zoveel argwaan dat het Rode Leger in de hoogste staat van paraatheid werd gebracht. Oost en West balanceerden toen op de rand van een kernwapenoorlog.

Deze gebeurtenissen leidden in beide kampen tot een grote schok en het besef dat kernwapenmachten terughoudend moeten zijn. Die historische lessen zijn vergeten.

Hypocriet

Amerika en Rusland gedragen zich nu op een wijze die tijdens de Koude Oorlog ondenkbaar was. Het keerpunt was 2014 toen Rusland de Krim annexeerde. Dit was de grootste schending van het internationale recht in Europa sinds Hitler. Daarom klinkt de Russische verwerping van de Amerikaans-Brits-Franse aanval op Syrië bij monde van minister van buitenlandse zaken Lavrov als schending van de soevereiniteit van een onafhankelijk land, hypocriet.

Bovendien namen in 2005 de Verenigde Naties het beginsel van Responsibility to Protect aan. Daarbij beloofden de lidstaten plechtig in te zullen grijpen als een leider zich schuldig maakt aan genocide, oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid. Zo bezien stond de westerse coalitie afgelopen weekeinde in haar recht, en Rusland met zijn steun aan Assad niet.

Ook al leek ingrijpen gerechtvaardigd, dit soort crises waren tijdens de Koude Oorlog ondenkbaar. Leiders wilden domweg het risico van verdere escalatie niet nemen. Helaas leven we nu in een tijd waarin men zich daar niet meer druk over maakt. Zelfs niet nu de VN-Veiligheidsraad als forum voor dialoog voorlopig is uitgespeeld. En zelfs niet nu het crisisbeheersingsinstrument van de Koude Oorlog, de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE), nauwelijks meer functioneert. De door de OVSE ontwikkelde mechanismen en procedures ter voorkoming van mispercepties en foute inschattingen die tot oorlog kunnen leiden, bestaan alleen nog maar op papier.

Nog gevaarlijker is dat de wereld wordt gegijzeld door presidenten als Trump en Poetin, die er in tegenstelling tot de leiders tijdens de Koude Oorlog niet voor terugdeinzen om met leugens en wapengekletter de confrontatie tussen de twee kernwapenmogendheden tot ongekende hoogte op te drijven.

Hoe dit verder kan escaleren? Bijvoorbeeld door oefeningen. In tijden van oplopende spanningen kunnen die totaal uit de hand lopen als, net als in 1983, de andere partij denkt dat die een dekmantel voor een aanval zijn. Doordat leugens elke dialoog onmogelijk maken en de crisismechanismen van de OVSE niet meer functioneren, is de situatie gevaarlijker dan tijdens de Koude Oorlog. Misschien heet dit geen Koude Oorlog, maar ik zou ook niet weten hoe we het dan wel moeten noemen.

Lees de wekelijkse column van Rob de Wijk in Trouw.