Opinie | Paul Verhagen: Verslaafd aan Amerika, en nu moeten afkicken

Met globalisering is eigenlijk helemaal niet zo veel mis. Maar het proces dat Nederland en Europa sinds de oorlog doormaken, is iets heel anders: amerikanisering. We zijn verslaafd aan de Verenigde Staten, schrijft data-analist Paul Verhagen in een eerste artikel van zijn serie over amerikanisering en geopolitiek, voor EW Podium.

Misschien wel de belangrijkste ontwikkeling in de moderne geschiedenis is globalisering: de mondiale verweving van economisch, cultureel, en migratiestromen, gefaciliteerd door handel en technologie. In de wereld van na de Koude Oorlog is het percentage van mensen die in armoede leven, gekelderd van 36 naar slechts 9 procent. Tegelijk is handel als aandeel van het mondiale bnp gestegen van 40 naar 60 procent.

Geen globalisering, maar Amerikanisering

Op puur economisch vlak is globalisering een succesverhaal. Maar het proces dat zich de afgelopen dertig jaar heeft voltrokken in Europa zouden we eigenlijk met een andere naam moeten noemen. Het is niet globalisering, maar amerikanisering.

Dit verschil lijkt semantisch, maar het is meer dan dat. Dat fundamentele verschil kunnen we begrijpen als we kijken naar drie concrete onderwerpen: de Amerikaanse voorbeeldfunctie, het uitsluiten van niet-Amerikaanse alternatieven en, ten slotte, het hedendaagse afbrokkelen van de Amerikaanse wereldorde.

In alle opzichten is Europa volledig afhankelijk van de Amerikanen, een afhankelijkheid die heeft geleid tot enorme voorspoed, democratisering en vrede. Tegelijk zijn ook intellectuele onverschilligheid en strategische verstijving het gevolg, waardoor Europa een passieve toeschouwer wordt in een geopolitiek machtsspel. In deze korte serie lopen wij deze ontwikkelingen één voor één af, om te belanden op het fundamentele Europese strategische vraagstuk: wat is Europa?

The American Century

In de nasleep van de Tweede Wereldoorlog was vrijwel de hele wereld een smeulende ruïne. De Verenigde Staten kwamen er, relatief gezien, zonder kleerscheuren vanaf. In een conflict waar voor veel landen meer dan 10 procent van de totale bevolking stierf, verloren de Verenigde Staten slechts 0,4 procent. De Amerikaanse industriële basis was onbeschadigd en het land politiek relatief eensgezind.

In die context ontstond het Marshall Plan, zonder enige twijfel een van de belangrijkste ontwikkelingen in Europese geschiedenis. Het was niets minder dan een wederopbouwen van Europa, maar dan wel naar het voorbeeld van Amerika. De nadruk lag op het verwijderen van handelsbarrières, industrialisering en het creëren van een afzetmarkt voor Amerikaanse producten. De verschillende instituties zoals Bretton Woods, de NAVO, de Verenigde Naties, het IMF en de Wereldbank kwamen ook allemaal voort uit het einde van de Tweede Wereldoorlog.

Laten we wel zijn, deze instituties hebben Europa terug op de kaart gezet en zelfs met al deze hulp was het leed in naoorlogs Europa enorm. Wat voor de hedendaagse situatie echter cruciaal is, is dat Verenigde Staten de spelregels voor de nieuwe wereldorde aan het schrijven waren. De Amerikaanse dollar werd de belangrijkste mondiale munteenheid, en ook Engels als een taal werd de norm, al was het nodige voorwerk al gedaan door het Britse Rijk.

De Amerikaanse droom, maar dan in Europa

Dit alles zien wij vandaag nog terug. Onze ‘moderne’ levensstijl is Amerikaans. Men nam het Amerikaanse dieet van McDonald’s en Coca-Cola over, terwijl er op Netflix naar Amerikaanse shows wordt gekeken en via Amerikaanse ‘techreuzen’ wordt gecommuniceerd. Op scholen wordt doorgaans Brits Engels onderwezen, maar bij vrijwel iedere Nederlander onder de veertig is een sterke Amerikaanse tongval te bespeuren.

De Verenigde Staten zijn simpelweg niet weg te denken uit het moderne Europa en ook de wereld. Kijk bijvoorbeeld naar mondiale handel, waar Nederland ontzettend rijk van is geworden. Deze is gebouwd op een ruggengraat van Amerikaans staal. Kies een willekeurig knelpunt in de mondiale handelsstromen en je zult op steenworp afstand de thuisbasis vinden voor één van de Amerikaanse vliegdekschepen. Zonder de Amerikanen was moderne globalisering simpelweg niet mogelijk, en was ook de opkomst van China niet mogelijk geweest.

Politiek op zijn Amerikaans

De amerikanisering beperkt zich niet tot economische en culturele vraagstukken, maar geldt ook voor maatschappelijke en politieke onderwerpen.

Men kijkt graag het huiswerk af van de Amerikanen, of het nou gaat om het emuleren van Barack Obama in de campagne van GroenLinks of het klakkeloos overnemen van Fox News of Qanon door Forum voor Democratie. De meeste hete hangijzers komen van de andere kant van de Atlantische Ocean en worden te pas en te onpas overgenomen. Zo worden steevast belangrijke maatschappelijke debatten ‘op zijn Amerikaans’ gevoerd.

De #MeToo en BLM-beweging vonden hun eerste impulsen uit de Amerikaanse context en werden daarna pas in Europa besproken. Dit neemt niet weg dat #MeToo en BLM enorm belangrijke onderwerpen zijn ook voor Europa, maar er is een sterke neiging om de Amerikaanse en Nederlandse contexten op één hoop te vegen. De combinatie met verengelsing is ook opmerkelijk waar het vrijwel onmogelijk is om dit soort onderwerpen te bespreken zonder een heel scala aan Amerikaanse leenwoorden. We missen simpelweg de woordenschat.

Globalisering heeft veel meer te bieden dan amerikanisering

Amerikanisering heeft ons rijker, vrijer en veiliger gemaakt dan ooit. Het proces heeft echter ook de strategische hersencellen van Europa, maar Nederland in het bijzonder, verzwakt en ons verslaafde consumenten gemaakt van een wereldmacht buiten ons eigen continent.

Dit brengt ons tot het cruciale verschil tussen globalisering en amerikanisering. Globalisering impliceert tweerichtingsverkeer, een interculturele vraag en een zoektocht naar een nieuw antwoord. Amerikanisering is: een probleem zien en gluren bij Uncle Sam wat het wenselijke antwoord is.

Ere wie ere toekomt, de Amerikanen hebben de moderne wereldorde opgericht, maar zoals wij in deel twee van deze serie zullen zien, zijn de Amerikanen ook agressief geweest in het uitstampen van (Europese) pogingen om een niet-Amerikaanse weg in te slaan. Amerika schreef in de twintigste eeuw de mondiale spelregels. Meespelen zou leiden tot een glansrijke toekomst, niet meespelen tot Amerikaanse interventie.

Dit is een artikel voor EW Podium, gepubliceerd door Elsevier Weekblad op 9 augustus 2021. Daarop publiceert de redactie van EW elke week diverse artikelen van jonge schrijvers, die vanuit hun eigen onderzoek, expertise of werkervaring bijdragen aan het publieke debat.

Andere artikelen door Paul Verhagen voor EW Podium kunt u hier vinden.