Waarom zijn sommige Nederlanders ontvankelijker voor alternatieve verklaringen van maatschappelijke gebeurtenissen dan anderen? Het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS) publiceert vandaag de nieuwe HCSS Focus | Complot in context. Het rapport, geschreven door Gerben Bakker en Jesse Kommandeur, brengt in kaart hoe Nederlanders zich bewegen binnen een informatieomgeving waarin alternatieve verklaringsmodellen steeds zichtbaarder aanwezig zijn.
Alternatieve narratieven — variërend van kritische scepsis tot meer omvattende anti-institutionele of esoterische verklaringen — zijn geen nieuw fenomeen. Toch is de vraag actueel hoe deze ideeën vandaag de dag resoneren binnen de Nederlandse samenleving. De publicatie laat zien dat de aantrekkingskracht ervan niet op één oorzaak te herleiden is: psychologische behoeften, sociaal-economische omstandigheden en de dynamiek van digitale platformen vormen gezamenlijk de voedingsbodem.
De auteurs onderscheiden drie typen narratieven (anti-institutioneel, ideologisch-identitair en esoterisch) en verschillende gradaties van plausibiliteit, van rationele twijfel tot metafysische wereldbeelden. Door middel van een landelijke peiling en aanvullende data uit de HCSS Publieksmonitor Maatschappelijke Stabiliteit wordt duidelijk hoe burgers hun informatiebronnen beoordelen, waarom zij alternatieve verklaringen overwegen en hoe zij de mogelijke maatschappelijke gevolgen inschatten.
Hoewel de publicatie meerdere risico’s signaleert — zoals verdere fragmentatie van het publieke gesprek — benadrukt zij ook het adaptieve vermogen van democratieën. Transparante instituties, een gedeelde informatiebasis en mediageletterdheid blijven volgens de auteurs belangrijke factoren voor maatschappelijke veerkracht.
Het rapport laat zien dat de aantrekkingskracht van dergelijke narratieven vaak voortkomt uit een mix van betekenisgeving, informatiegedrag en maatschappelijke onvrede. Tegelijkertijd benadrukken de auteurs dat niet elke vorm van scepsis problematisch is en dat democratische samenlevingen over sterke beschermingsmechanismen beschikken.
De HCSS Focus formuleert geen beleidsrichtingen, maar biedt inzicht in een complex en gelaagd fenomeen dat in veel westerse samenlevingen zichtbaar is.
Het rapport is vanaf vandaag beschikbaar via:
Auteurs: Gerben Bakker en Jesse Kommandeur.
Met bijdragen van: Emma Bokel, Rens van Dam, Marit Weurding en Thijs van Aken.
Met dank aan: Jeroen van Lindert (KiesKompas) en Willem Blanken (KiesKompas).
De publieksmonitor is een onderzoekslijn binnen HCSS in opdracht van de Nederlandse politie. De analyses in dit rapport zijn afgerond in november 2025. Gebeurtenissen of ontwikkelingen die plaatsvonden in de periode tussen afronding en publicatie zijn niet van invloed geweest op de bevindingen.
Related Content
