Huidige strategie van Israël te riskant: Een interview van tijdschrift ‘Zicht’ met Prof. Rob de Wijk

Drs. Jan Schippers, Directeur Wi-SGP

Het is al jaren onrustig in het Midden-Oosten, zeker na de Arabische lente van 2011. Voor een bredere blik op de recente ontwikkelingen in en rondom Syrië en Israël gaan we in gesprek met hoogleraar Rob de Wijk, expert in internationale veiligheidsvraagstukken. Hij heeft een confronterende boodschap. 

Momenteel spelen in het Midden-Oosten meerdere conflicten, waarvan vooral de burgeroorlog in Syrië veel aandacht krijgt in de media. Het westen, indertijd met name president Obama, stuurde aan op een regime-change in Syrië. Maar is het probleem wel opgelost als Bashir al Assad vertrokken is? ‘Er gaat een vraag aan vooraf, denk ik, en die is òf Assad vertrekt. En het antwoord op die vraag is dat hij dat niet zal doen. Daar moeten we mee dealen.’

Zou zijn eventuele vertrek leiden tot grotere problemen, bijvoorbeeld dat Syrië afglijdt naar een falende staat? ‘Nee, dat zal volgens mij niet het geval zijn. Het land wordt momenteel in feite gecontroleerd door Iran, Rusland en in mindere mate Turkije. Dus waarom zou er in Syrië een failed state ontstaan als Assad vertrekt? Ik zou niet weten waarom. Mocht Assad wel vertrekken, dan komt er in zijn plaats gewoon een ‘nieuwe Assad’.’ ‘Kijk maar naar wat er gebeurd is in Egypte. De ene president ging weg, lang leve de volgende president. Sisi is daar nu aan de macht. Voor de situatie in Syrië geldt bovendien dat teveel omringende landen daarop invloed uitoefenen. Het valt daarom niet te verwachten dat Syrië zomaar ineens een heel andere kant opgaat.’

Wat ons in Europa en Amerika rest, is dus hopen dat de burgeroorlog in Syrië zo snel mogelijk ten einde komt? ‘Dat kun je inderdaad hopen, maar hoop is geen strategie. Dus de vraag is wat wij dan aan de situatie in Syrië kunnen doen. Het antwoord is heel eenvoudig: niets.’ ‘We hebben onszelf uitgerangeerd. Door de harde eis te stellen dat Bashir al Assad weg moet hebben wij onszelf alle opties uit handen geslagen om ook maar iets van een constructieve bijdrage aan een oplossing te kunnen leveren. In strategisch opzicht is dat een blunder van de bovenste plank geweest. Ik heb dat altijd ongelooflijk onverstandig gevonden. En nu zien we allemaal wat de consequenties ervan zijn.’

Op welke manier speelt hier een bredere geopolitieke tegenstelling mee, waarin met name Iran en Saoedi-Arabië elkaar beconcurreren en waarin ook Rusland, Turkije, Egypte, Europa en de VS betrokken zijn? En natuurlijk ook Israël zijn rol speelt. Kunt u wat duidelijkheid scheppen in deze kluwen van internationale belangentegenstellingen en gelegenheidscoalities? ‘Het beeld is minder ingewikkeld dan het op het eerste gezicht lijkt. De laatste tijd is Assad aan de winnende hand, omdat hij steun krijgt van Rusland. Het grootste deel van Syrië heeft hij weer onder controle. In een paar enclaves is dat nog niet het geval, zoals bij Idlib of Afrin in het noorden en in de omgeving van Damascus. Het Syrische leger zal deze gebieden ongetwijfeld ‘schoonvegen’, om het maar even cru te zeggen. Kortom, het is een kwestie van tijd voordat IS en andere oppositiegroepen uit Syrië verdreven zijn. Dan ontstaat er een nieuwe situatie, die ik zou willen typeren als een tweedeling van Syrië. In het oosten hebben de Koerden (gesteund door de Amerikanen) het voor het zeggen (hun enclave in het westen zullen ze wel kwijtraken); in het westen heeft Assad (gesteund door de Russen en door Iran) de touwtjes in handen. Dat is eigenlijk wat er op dit ogenblik lijkt te gaan gebeuren.’

Wat kunt u zeggen over de rol van Iran in Syrië? ‘Iran zal een belangrijke vinger in de pap houden, alleen al omdat dit land ook gesteund wordt door Rusland. Dit betekent dat bijvoorbeeld ook dat Hezbollah, een anti-Israëlische organisatie, meer gesteund en gefaciliteerd zal gaan worden dan het geval was. Behalve wanneer Rusland vindt dat het te gortig wordt of Iran teveel macht in Syrië krijgt en erop aan gaat sturen dat Rusland zelf weg moet.’ ‘Uiteindelijk zullen Assad en de Russen de aanwezigheid en rol van Iran in Syrië vooral instrumenteel beoordelen. Dus wanneer Assad zijn positie heeft herpakt, heeft hij de steun van Iran niet meer nodig en zal hij Iran bedanken voor de nuttige diensten die het heeft geleverd, maar wel zijn land uitzetten.’

En wat zijn de consequenties voor Israël? ‘Ik denk dat Israël een serieus probleem heeft. De druk op Israël wordt direct vanuit Iran en indirect via Hezbollah alleen maar groter. Daar kan Amerika weinig aan doen. Sterker: Amerika heeft enkel olie op het vuur gegooid door Jeruzalem als hoofdstad van Israël te erkennen en zijn ambassade daar naar toe te verplaatsen. Hierdoor is de animositeit in de regio alleen maar groter geworden. En de kans bestaat dat de bewegingsvrijheid voor Israël nog minder wordt, terwijl de ruimte voor dat land al zeer beperkt is.’

Vormt Iran inderdaad de allergrootste bedreiging voor Israël? ‘Als je ziet wat Iran op het ogenblik aan het doen is, dan moet je constateren dat ze buitengewoon handig bezig zijn door de inzet van hun revolutionaire garde en hun steunverlening aan wat wij terroristische organisaties noemen. Op die manier zorgt Iran ervoor dat zijn invloed in de regio wordt versterkt. Iran steunt Assad, is anti-Israël en steunt daarom groepen die dat ook zijn. Verder is Iran sjiitisch, dus anti-soennitisch en daarom ook anti-Saoedi-Arabië.’

Moet Europa meer op z’n hoede zijn voor Iran? Kan de Iraanse dreiging zich ook tegen Europese landen keren? ‘Nee, het betreft een regionaal conflict. Dus van enige retoriek van Iran richting het westen ben ik niet onder de indruk. De vraag is veeleer: willen wij stabiliteit in het Midden-Oosten en willen we daarbij een constructieve rol spelen? Hebben wij nog belangstelling voor de olie die daar in de grond zit? Het antwoord is: ja. Zijn we bereid om de daad bij het woord te voegen als het gaat om bijvoorbeeld democratie, mensenrechten en zelfbeschikkingsrecht van volkeren. Wat vinden we daarvan? Vinden we dat er sprake moet zijn van een behoorlijk bestuur in de regio? En welke bijdrage leveren we daar dan aan? Dit soort vragen moeten we onszelf stellen. Als dit is wat je wilt, dan moet je bij de regio betrokken zijn en een strategie opstellen, een route uitzetten die aangeeft op welke manier je deze doelstellingen wilt realiseren. Maar wanneer je het niet belangrijk vindt, dan laat je het gewoon gaan.’

Vormt Turkije ook een serieuze (potentiële) bedreiging voor Israël, net als Iran? ‘Wat Turkije wil en waar het op dit moment stevig werk van maakt, is een bufferzone in Syrië inrichten tussen de Turkse buitengrens en het gebied van de Koerden die in het zuiden van Syrië wonen. Daarbij gaat het trouwens niet alleen om de Syrische Koerden, maar ook om de Iraakse Koerden. Turkije zal er alles aan doen om te voorkomen dat er een Koerdische staat tot stand komt.’

Wat te denken van de retoriek die de Turkse president Erdogan uit in de richting van Israël? ‘Ik zou de Turkse president ook op dit punt maar heel serieus nemen. Erdogan is, net als de presidenten van Rusland en Amerika dat doen voor hun land, duidelijk bezig om de beleidslijn ‘Turkije first’ uit te dragen. Op dit moment betekent dit dat hij primair gefocust is op de Turkse veiligheidsbelangen. Dat heeft grote consequenties. Turkije koestert al heel lang de wens voor een bufferzone aan de zuidgrens en ziet nu haar kans schoon om een dergelijke zone te realiseren. Dan kunnen ook de vluchtelingen vanuit Turkije daar naar toe terugkeren. Eigenlijk wil Turkije graag dat Assad vertrekt, maar wanneer Assad die bufferzone accepteert, zou Turkije in ruil daarvoor Assad kunnen accepteren als president van Syrië.’

Nu Israël: de tweestatenoplossing die Europa en de VS graag willen, gaat die realiteit worden? ‘Het eerste wat daarvoor nodig is, is de politieke wil om een dergelijke oplossing te bewerkstelligen. Ik constateer dat het ontbreekt aan die politieke wil, ook in Israël. Bij het huidige Israëlische kabinet is die zeker niet aanwezig. Dat zal niet snel overstag gaan.’

Is de tweestatenoplossing volgens u wenselijk? ‘Ja. Maar als de bereidwilligheid bij beide partijen ontbreekt, om wat voor reden dan ook, begin je uiteindelijk helemaal niets.’ ‘De voornaamste argumentatie van Israël is dat zij de Westbank niet willen opgeven, omdat het anders een broedplaats wordt van terrorisme, een tweede Gazastrook. Maar het eigenlijke probleem is zo langzamerhand dat de Israëlische regering door deze opstelling bezig is een patstelling te creëren waar zij niet meer uitkomt. En verder neemt ook de belangstelling voor het conflict af. Je merkt gewoon dat veel westerse landen hun vingers er niet meer aan willen branden.’ ‘Daarom kan Israël niet blijven doorgaan met het beroep op het verleden, dus bijvoorbeeld op de Holocaust. Ik weet dat dit erg gevoelig ligt en dat je dit eigenlijk niet mag zeggen. Het is niet politiek correct, maar ik zeg het toch: het argument raakt uitgewerkt. Het land bestaat inmiddels al 70 jaar en kan zich zo’n houding niet langer permitteren. Want doordat het argument sleets is geraakt, zullen steeds meer landen Israël gaan behandelen als een gewoon, normaal land dat geen bijzondere bescherming behoeft.’

Dat is een confronterende boodschap voor Israël. ‘Ik heb dit ook zelf in Israël aan de orde gesteld en meer dan eens besproken met Israëli’s. De eerste reactie is vaak dat ze verschrikkelijk boos worden. Maar ik benadruk dan de realiteit, want het is wel zo. De feiten kun je niet negeren. Het lijkt mij dat zich hier een groot probleem voor Israël gaat voordoen. Want de huidige strategie van de Israëlische regering is riskant, omdat die als effect heeft dat Israël andere landen van zich vervreemdt – ik doel dan op staten die met het land sympathiseren of zich redelijk welwillend opstellen tegenover Israël. In veel van die landen, ook in Nederland, hoor je politieke retoriek, mooie woorden die gunstig klinken voor Israël, maar die woorden worden niet opgevolgd door daden die daar mee overeenstemmen. Natuurlijk zegt niemand dat Israël er niet mag zijn, maar het is ook zo dat niemand echt zijn handen uit de mouwen steekt. En het lijkt er sterk op dat Israël zich dat onvoldoende realiseert.’

Gaat de VS er ook toe over om Israël te behandelen als een normale staat? ‘President Obama heeft dat al gedaan, maar president Trump gaat nu weer de andere kant op. Hij doet een stap naar voren door de Amerikaanse ambassade naar Jeruzalem te verplaatsen. Daardoor wordt het er allemaal niet gemakkelijker op. Want deze actie leidt tot een scheuring in het westerse kamp. Amerika staat er nu heel anders in dan Europa. Dat betekent dat Israël door deze affaire ogenschijnlijk nog maar één echte bondgenoot overhoudt: de VS. In woorden staat Europa nog wel aan de kant van Israël, maar doordat de Europese landen de VS niet met daden steunen is dat bondgenootschap enorm verzwakt.’

De Europese Unie meent dat de VS zich nu te partijdig opstelt in het conflict tussen Israël en de Palestijnen. Kan de EU de rol van bemiddelaar in het conflict overnemen van de VS? ‘Nee, dat kan de EU niet, maar de Europese lidstaten willen dit ook niet eens. Ze zullen doorgaan met wat steun verlenen aan de Palestijnen en wat andere kleine projecten steunen, maar verder zullen zij zich echt afzijdig willen houden en zich niet in het conflict mengen. Dat heeft in belangrijke mate te maken met de binnenlandse politieke situatie in Israël. Het ontbreekt aan bereidheid om de patstelling met de Palestijnen te doorbreken. De sleutel daarvoor ligt toch echt bij Israël zelf.’ ‘Europa heeft zich duidelijk uitgesproken voor een tweestatenoplossing, maar als die er niet komt dan zal de belangstelling voor dit conflict afnemen, ook al omdat er veel belangrijkere brandhaarden elders in de wereld zijn die om aandacht vragen.’

Het Water Resources Institute voorziet dat er rond 2040 kritieke watertekorten zullen zijn in tweederde van de Arabische landen. De vraag naar (zoet)water zal in de nabije toekomst alleen maar toenemen, m.n. door opkomende middenklasse in de regio. Merkt u dat de (toekomstige) waterschaarste nu al een rol van betekenis speelt? ‘Het probleem van de waterschaarste is volgens mij vooral een technisch probleem dat met goede maatregelen en beter management valt op te lossen. Er wordt overigens al decennialang over gediscussieerd. Als je kijkt naar de Jordaan, dat is een heel kleine rivier. Een stroompje van niks. Dus voor Israël heeft het waterprobleem vooral een lokale impact, maar geen regionale, laat staan invloed op het internationale gebeuren.’

De olievoorraden in de Arabische regio zullen over enkele decennia opraken. Is de invloed van dat feit nu reeds merkbaar op de politiek van landen in het Midden-Oosten? ‘Er zit geen olie in de Israëlische grond. Maar wel in andere landen in het Midden-Oosten, zoals Iran en Saoedi Arabië. In de conflictstof tussen die landen speelt de olie wel degelijk een rol.’

Experts stellen dat er sprake is van een identiteitscrisis van de Arabische wereld. In reactie daarop doet zich een herleving van de islamitische religie voor. ‘Het klopt dat er al jarenlang sprake is van een revival van religie in het Midden-Oosten. Dit komt vooral tot uiting in de opkomst van het fundamentalisme. Dat is niets nieuws. Het is een reactie op de modernisering in het MiddenOosten die door de meer seculiere of westers-georiënteerde regimes van olierijke staten in gang werd gezet en door de olieopbrengsten in een hogere versnelling kwam. De transformatie van de samenleving ‘triggerde’ de meer traditionele bevolking buiten de stedelijke elites.’ ‘Wij kunnen ons dat niet zo goed voorstellen. Want als wij foto’s van de situatie in ons land van veertig jaar terug bekijken, dan zien we wel veranderingen, maar die zijn gradueel. Er rijden wat andere auto’s, maar voor de rest is er niet zo gek veel gewijzigd. De basisstructuren die er toen waren, zijn er nog steeds. In de landen van het Midden-Oosten is dat totaal anders. Als je foto’s ziet van Dubai, Abu-Dhabi of Bahrein uit de jaren ‘70, dan zie je een totaal andere samenleving. Mensen leefden toen in tenten in een woestijngebied, waar nu de hoogste wolkenkrabbers ter wereld staan.’ ‘In een vrij kort tijdsbestek hebben daar zeer grote veranderingen plaatsgevonden. Er vormde zich een bovenlaag van de bevolking die zich sterk richtte op de westerse cultuur van Europa en de VS. Dat lokte het religieuze fundamentalisme uit onder brede lagen van de bevolking die deze ingrijpende veranderingen niet kon meemaken.’

Hoe reageer je als westers land verstandig op deze revival van religie? Hoe kunnen wij bijdragen aan de vrede in de samenleving, ook in het Midden-Oosten? ‘De vraag is überhaupt of je als westers land daar invloed op kunt uitoefenen. Ik denk dat dat een illusie is. We zitten nu in een situatie waarin de machtsverhoudingen in de wereld tussen grote landen aan het verschuiven zijn. Rusland is assertiever aan het worden. Europa heeft daardoor in het Midden-Oosten niets meer in te brengen. Helaas zitten we nog steeds in de modus dat we denken dat we het wel kunnen regelen, maar dat is dus niet meer zo. Kijk maar naar de situatie in Syrië. Hoogstens kunnen we de Koerden een beetje steunen, maar dat brengt ons al gauw op ramkoers met NAVO-bondgenoot Turkije.’

‘Als westerse landen moeten we een keer aanvaarden dat onze macht beperkt is. De instrumenten en mogelijkheden die we hebben om in landen van het Midden-Oosten een door ons gewenst behoorlijk (democratisch) bestuur te realiseren, waren al een hele tijd zeer beperkt, maar die zijn nu gereduceerd tot nihil. We kunnen dus niets meer uitrichten omdat we te laat zijn geweest en in het verleden een verkeerde strategie volgden die gebaseerd was op ideologische en idealistische overwegingen. Idealisme is geen strategie.’

Dit klinkt als een pessimistische slotsom… ‘Zo ongeveer iedereen wil graag optimistische dingen horen over hoe we het allemaal kunnen regelen. Maar dan hadden we dat de afgelopen decennia moeten doen. En dat is gewoon niet gedaan. We hebben andere keuzes gemaakt. Het helpt ons niet als we nu gaan klagen dat het niet lukt. Het tij is verlopen. Je kunt dit niet optimistisch samenvatten zonder de waarheid geweld aan te doen. Er is ook geen magische oplossing voor dit probleem. Tot tien jaar geleden hadden we een kans, maar die hebben we niet benut. En vandaag de dag is onze invloed weg die er vroeger nog wel was. Het is zoals het is.’ ‘Een sprekend voorbeeld hiervan is onze opstelling ten aanzien van Syrië. Dan zijn we weer terug bij het begin van ons gesprek. Met onze harde eis dat Assad eerst weg moest om de weg te banen voor een oplossing die wij hadden bedacht, hebben we ons totaal buiten de orde geplaatst. Dat is het gevolg van een slechte strategie, slecht denkwerk en een slechte politiek.’

Het interview met Rob de Wijk staat in het tijdschrift ‘Zicht’, 2018-1.