We moeten het koloniale juk afschudden’, zei de Chinese leider Xi deze week bij de Brics-top in Johannesburg. Met dit soort retoriek vertolkt hij het diepgeworteld antiwesters gevoel in veel landen. Het is het gevoel aan de leiband te lopen van Amerika en door het Westen gedomineerde instituties zoals de Wereldbank en het IMF. Die zouden zich met hun harde eisen voor financiële steun met de binnenlandse aangelegenheden bemoeien.
China doet met zijn schuldenpolitiek overigens hetzelfde. Als een land zijn schulden niet kan afbetalen waarmee havens of vliegvelden zijn gefinancierd, dan ontstaat ook een onaangename situatie. Vraag Sri Lanka dat zich gedwongen zag de haven van Hambantota voor 99 jaar aan China te leasen omdat het onder de schuldenlast dreigde te bezwijken.
Indiase positie cruciaal
Maar China’s economie verliest zijn glans. Uit recente opiniepeilingen van PEW-Research blijkt dat de steun voor deze Aziatische grootmacht afneemt. In het kader van de Brics-top is vooral de positie van India van belang. Daar scoort China laag. Maar liefst 67 procent van de Indiase bevolking vertrouwt de Chinezen niet. Het land vocht met China de afgelopen decennia enkele grensoorlogjes uit. Indiase defensieprogramma’s worden gedreven door angst voor Chinese expansie. De banden met de Verenigde Staten zijn er nog steeds goed, blijkens het Indiase lidmaatschap van de Quad, waarin ook Australië en Japan zitten.
Voor de toekomst van de Brics (het samenwerkingsverband van Brazilië, Rusland, China, India en Zuid-Afrika) is India’s positie zelfs cruciaal. Net als president Da Silva van Brazilië voert de Indiase premier Modi een pragmatische koers. De landen willen de relatie met de Verenigde Staten niet op het spel zetten en de mondiale machtsbalans niet te veel verstoren. Bovendien willen ze geen vazal van China worden, zoals dat nu voor Rusland dreigt.
Brics deelt antiwesterse gevoelens
Het versterken van de eigen leiderschapsrol staat bij hen voorop. Voor India is dat het informele leiderschap over de niet-gebonden landen van de Global South, voor Brazilië is dat Zuid-Amerika. Overigens greep Zuid-Afrika de top aan om leiderschap in Afrika te tonen. Alleen al om die reden werd een groot aantal landen van dat continent uitgenodigd.
Dit laat zien dat de belangrijkste Brics-landen niet zitten te wachten op het verruilen van Amerikaans leiderschap voor dat van China. Het valt daarom nog te bezien welke ideeën en besluiten die in Johannesburg zijn genomen standhouden. De Brics is een heterogene groep van democratieën, autocratieën en regelrechte dictaturen die verenigd worden in hun antiwesterse gevoelens. Dat is onvoldoende voor echte eenheid en een groot verschil met G7-landen die dezelfde opvattingen over waarden en markteconomie hebben.
Top was historisch
Mijn conclusie is dat het onmogelijk is om van de Brics een hecht en homogeen anti-Amerikaans of antiwesters blok te maken. Wel kunnen deze landen Washington en Brussel met kracht van argumenten duidelijk maken dat er een alternatief voor het Westen is. Zo bekeken zal een geïnstitutionaliseerde Brics haar positie en daarmee haar soevereiniteit versterken. Met het feit dat deze top de antiwesterse sentimenten mobiliseerde kunnen we hem daarom historisch noemen.
Dit is een belangrijke waarschuwing aan het Westen dat de wereld echt veranderd is.
Rob de Wijk, Trouw, 24 augustus 2023
Rob de Wijk is hoogleraar internationale relaties en veiligheid aan de Universiteit Leiden en oprichter van het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS). Hij schrijft wekelijks over internationale verhoudingen. Lees zijn columns hier terug.
