Door klimaatverandering smelt het ijs in het Arctisch gebied, waardoor nieuwe vaarroutes ontstaan en waardevolle grondstoffen beter toegankelijk worden. Dit maakt de regio strategisch en economisch steeds belangrijker voor veel landen, vertellen HCSS analist Fiona De Cuyper en Tom Middendorp in gesprek met Paul van Liempt bij BNR podcast De Strateeg. Tegelijkertijd brengt deze toenemende activiteit grote klimaatrisico’s met zich mee en neemt de druk op de inheemse bevolking toe.
De Noordpool is allang geen lege ijsvlakte meer. Het gebied is uitgegroeid tot een nieuw front van geopolitiek, klimaat en grondstoffen, stelt Tom Middendorp, voormalig Commandant der Strijdkrachten. Terwijl Donald Trump zijn pijlen richt op Canada en Groenland, versterkt Rusland zijn militaire aanwezigheid in Siberië. De aanleiding: door klimaatverandering smelt het ijs, komen nieuwe vaarroutes vrij te liggen en worden waardevolle grondstoffen beter bereikbaar. Dit maakt het Arctisch gebied steeds belangrijker voor de internationale veiligheid.
Het Arctisch gebied warmt vier keer sneller op dan de rest van de wereld. ‘Daar zie je eigenlijk als eerste de concrete gevolgen van klimaatverandering’, zegt Fiona De Cuyper, strategisch analist bij het Den Haag Centrum voor Strategische Studies en verbonden aan The Arctic Institute.
Nu het gebied economisch en strategisch aantrekkelijker wordt, tonen steeds meer landen interesse. Om daarop in te spelen, wordt de infrastructuur in de regio in hoog tempo uitgebreid. Rusland bouwt onder andere nieuwe havens en moderniseert militaire bases uit de Koude Oorlog om zijn aanwezigheid in het noorden te vergroten. ‘Dit geeft een kettingreactie door de hele wereld’, waarschuwt Middendorp.
Machtspositie
Er ontstaan nieuwe vaarroutes, bijvoorbeeld bovenlangs Rusland, die de afstand tussen China en Europa flink verkorten en dus ook goedkoper maken. ‘Dat geeft Rusland een nieuwe economische machtspositie’, legt Middendorp uit. Tegelijkertijd jaagt de toegang tot grondstoffen een wedloop aan tussen grootmachten als de VS, China, Rusland en Scandinavische landen. ‘Dat brengt automatisch ook geopolitieke spanningen met zich mee’, aldus de voormalig Commandant der Strijdkrachten.
‘Het wordt één van de nieuwe machtscentra van de wereld’
‘Wie controle heeft over de Noordpool, heeft ook controle over de nieuwe vaarroutes die daar ontstaan. En daarmee over een deel van de wereldhandel en toegang tot waardevolle grondstoffen’, stelt Middendorp. ‘In die zin bepaalt de controle over het Arctisch gebied straks ook voor een deel de mondiale stabiliteit. Het wordt één van de nieuwe machtscentra van de wereld.’
Dat speelt ook mee in de steeds heftiger wordende confrontatie tussen de NAVO en Rusland. Een belangrijk aspect daarvan is de militarisering van het gebied. Door het smeltende ijs zijn de noordelijke zeeroutes voor Rusland straks het hele jaar door bereikbaar, een grote strategische verandering. ‘Tot nu toe was Rusland voor toegang tot oceanen vooral aangewezen op de Zwarte Zee’, legt Middendorp uit. ‘Maar straks kunnen ze via het noorden direct zowel de Atlantische als de Stille Oceaan op. Daarom investeert Rusland nu fors in militaire aanwezigheid in het Arctisch gebied, om die nieuwe toegang maximaal te benutten.’
Samenwerking Rusland en China
Met zo’n 60 procent van het Arctisch gebied onder zijn vlag is Rusland al de dominante speler in de regio. Het land beschikt bovendien over de grootste vloot ijsbrekers ter wereld, waarmee het vaarroutes kan openhouden én controleren. ‘China investeert nu ook flink in ijsbrekers en zoekt samenwerking met Rusland om hun invloed in het noorden verder uit te breiden’, zegt Middendorp.
Volgens hem werkt Rusland systematisch aan een ‘ijzeren gordijn van het noorden’, via militaire opbouw, energiepolitiek en geopolitieke controle. Het heropent tientallen voormalige Sovjetbases, plaatst raketverdedigingssystemen en breidt de noordelijke vloot uit met onder meer nucleaire onderzeeërs. Ook economisch timmert het land aan de weg met grootschalige olie-, gas- en LNG-projecten in Siberië, waar China weer in investeert. ‘Voor Rusland is het cruciaal om controle te krijgen over de nieuwe zeeroutes. Dat versterkt hun strategische positie aanzienlijk.’
Langetermijndenken
China kijkt niet naar politieke termijnen van vier jaar, maar denkt in decennia. ‘Terwijl westerse politiek en media vooral reageren op kortetermijnbelangen en actualiteit, bouwt China stelselmatig invloed op in het Arctisch gebied – via wetenschappelijk onderzoek, investeringen en scheepvaart – zonder militair te interveniëren,’ legt Middendorp uit. Dit langetermijndenken geeft China volgens de voormalig Commandant der Strijdkrachten een strategisch voordeel in een steeds belangrijker wordende regio. ‘Wij moeten dat strategische vermogen ook weer meer ontwikkelen. Daar kunnen we zeker van China leren.’
NAVO-gebied
Tegelijkertijd ligt een groot deel van het Arctisch gebied ook binnen het NAVO-gebied, met landen als Canada, Noorwegen, Zweden en Finland. Middendorp noemt dit een nieuw strategisch front. ‘De NAVO richtte zich tot nu toe vooral op de zuid- en oostflank, maar moet nu ook de noordflank serieus nemen. Het Arctisch gebied wordt een cruciaal kruispunt.’ De alliantie werkt daarom aan versterking van de militaire paraatheid, defensielijnen en inlichtingen over Russische activiteiten.
Geopolitieke belangen van niet-Arctische landen
Ook landen zonder directe ligging aan de Noordpool tonen interesse in het Arctische gebied. ‘Zo is China een belangrijke speler’, zegt De Cuyper. Sinds 2018 noemt het zichzelf een ‘near-Arctic state’ en zet het sterk in op de economische kansen, vooral via de nieuwe vaarroutes. Na de inval in Oekraïne in 2022 is de samenwerking met Rusland sterk teruggelopen, waardoor Rusland min of meer alleen kwam te staan in het noorden, zonder nauwe partners. Dit machtsvacuüm biedt China extra kansen om zijn eigen belangen te vertegenwoordigen en uit te breiden. ‘Ze hebben hun eigen ‘Polar Silk Road’-strategie gepubliceerd, die deel uitmaakt van hun bredere plannen.’
Maar ook andere, minder voor de hand liggende landen zijn actief. India bijvoorbeeld kondigde in 2022 een Arctische strategie aan. Sinds 2008 heeft het een onderzoeksstation in het gebied, omdat het smelten van gletsjers invloed heeft op de moessonregens, die cruciaal zijn voor de Indiase voedselproductie, waaronder soja en rijst. Japan volgt het Arctische gebied om wetenschappelijk te onderzoeken hoe het smelten van zee-ijs hevige sneeuwval in Oost-Azië beïnvloedt. Veel landen richten daarom onderzoeksstations op, vooral op Spitsbergen, een uniek deel van het Arctische gebied.
Turkije trad in maart 2025 toe tot het Spitsbergenverdrag om ook wetenschappelijk onderzoek te kunnen doen. Zelfs Noord-Korea is ondertekenaar, al is hun activiteit beperkt. En ook Singapore heeft inmiddels de status van waarnemer bij de Arctische Raad. ‘Deze indrukwekkende lijst van landen van ver buiten de regio laat zien wat een enorme geopolitieke belangen hieraan hangen,’ voegt Middendorp toe.
Keerzijde van menselijke activiteit
Meer activiteit in het Arctisch gebied brengt grote risico’s met zich mee. ‘De zoektocht naar grondstoffen, energiezekerheid en nieuwe vaarroutes leidt soms tot de gedachte dat klimaatverandering misschien niet zo’n probleem is’, zegt Middendorp. ‘Maar het smelten van het ijs zorgt juist voor stijgende zeespiegels en veranderende weerspatronen, met enorme gevolgen voor honderden miljoenen mensen.’ Zij kampen met uitblijvende of juist extreem heftige regenseizoenen en overstromingen.
Voor de inheemse bevolking in het gebied is de situatie nijpend. ‘Besluiten worden vaak genomen zonder hun instemming’, zegt De Cuyper. In Groenland, een strategisch belangrijk gebied vanwege mineralen en ligging, leidt buitenlandse inmenging tot groeiende weerstand. Zo werd de vicepresident van Donald Trump JD Vance in maart grotendeels geboycot door lokale bewoners. Ook de Groenlandse premier Múte Egede uitte kritiek op het geplande bezoek van een hoge Amerikaanse delegatie: ‘We kunnen dit niet meer een onschuldig bezoek noemen,’ zei Egede tegen de lokale krant Sermitsiaq. ‘Het enige doel is machtsvertoon.’
Het bezoek van Vance sluit aan bij eerdere uitspraken van Trump over het annexeren van Groenland en Canada. Volgens Middendorp was dat geen impulsieve actie. ‘Vanuit een Europees perspectief kijken we vaak anders naar de wereldkaart, maar bekijk je de kaart van bovenaf, dan zie je een korte lijn tussen Rusland en de VS, met daartussen Canada en Groenland. Tijdens zijn vorige termijn sprak Trump al over het creëren van een soort Golden Dome van defensiesystemen. Daarvoor zijn sensoren en luchtverdediging nodig die strategisch gepositioneerd moeten worden, waarbij Groenland en Noord-Canada cruciaal zijn.’
Middendorp vreest dat de druk op het gebied alleen maar zal toenemen. ‘Vele landen willen er investeren, wat voor Groenland economisch aantrekkelijk is. Maar dat kan leiden tot een glijdende schaal waarin de invloed van buitenlandse machten steeds groter wordt.’
Bron: BNR, De Strateeg, 19 juli 2025 / BNR Nieuwsradio, De Strateeg, 20 juli 2025
Related Content
