Waar het in de wereld uiteindelijk op aankomt, is macht

In 1944 wees Churchill Stalin op het belang van het morele gezag van de paus. Daarop vroeg Stalin hem: “Hoeveel divisies heeft de paus eigenlijk?”

Ik moest er aan denken toen ik Paul Scheffer afgelopen weekeinde in NRC Handelsblad een hartstochtelijk pleidooi zag houden voor herwaardering van de normatieve kracht van de liberale democratie. Scheffer heeft een punt, want Immanuel Kant wist al dat duurzame vrede gebouwd is op democratie. Dit werd na het einde van de Koude Oorlog het filosofische uitgangspunt voor de uitbreiding van de Europese Unie en de Navo.

Nu we 25 jaar val van de Muur herdenken, ben ik het met Scheffer eens dat we nogmaals bij de normatieve kracht van de liberale democratie moeten stilstaan. Scheffer beveelt zelfs aan om democratie en mensenrechten als doelen van de buitenlandse politiek op te waarderen. Dat dit tot wrijvingen en conflicten met Rusland en China leidt, neemt hij op de koop toe. Het is echter de vraag of in de nieuwe, multipolaire wereld van competitie tussen oude en opkomende machtsblokken zijn aanbeveling niet te laat komt.

Krim
Scheffer gaat voorbij aan het feit dat idealen slechts geloofwaardig verspreid kunnen worden als een land daarvoor de machtsmiddelen heeft. Economische en militaire macht bepalen de effectiviteit van de Europese diplomatie, maar die zijn de afgelopen jaren ernstig verzwakt. Precies om die reden nam Poetin de gok om de Krim te annexeren. Europese tegenstand hoefde hij niet te verwachten.

De onverzoenlijkheid die Scheffer suggereert tussen machtspolitiek en het idealistische idee van de ‘democratische vrede’ is daarom schijn. Sterker, het zijn twee zijden van dezelfde medaille. Bovendien kunnen interventies moreel acceptabel zijn, maar als ze verkeerd worden uitgevoerd, leiden ze tot een ramp. Niemand kan trots zijn op de resultaten die in Afghanistan, Irak en Libië zijn geboekt.

Daarnaast wordt vaak gedacht dat onze idealen universeel zijn. Maar landen als China en Rusland hebben een eigen waardensysteem dat niet per definitie spoort met dat van het Westen waar de liberale democratie uit voortkomt. Kruistochten, kolonialisme, humanitaire interventies en hameren op de universaliteit van onze morele superioriteit hebben bij opkomende machten tot rancune en revanchisme geleid. Zij denken dat westerse moraliteit een dekmantel voor ordinaire machtspolitiek is.

Europese eenwording
De normatieve kracht van de liberale democratie mag voor Scheffer dan wel ongeëvenaard zijn, dat wil niet zeggen dat in andere delen van de wereld daar ook zo over wordt gedacht.

Scheffer zegt dat de grote vraag is hoe de cultuur van de liberale democratie buiten de eigen grenzen kan worden bevorderd. Het antwoord is simpel. Door je morele overtuigingen te schragen op macht. Macht betekent meer Europese politieke eenwording, economische en militaire kracht en een hechte relatie tussen Europa en de Verenigde Staten.

Hier zit echter het probleem van Scheffers redenering: de bevolking van het postmoderne Europa zal het eens zijn met zijn stelling dat de liberale democratie moreel superieur is. Maar tegelijkertijd zijn ze steeds meer Eurosceptisch en ondermijnen ze met hun stemgedrag de economische en militaire kracht van hun eigen landen.

Van Rob de Wijk verschijnt deze week ‘Machtspolitiek’, uitgeverij Amsterdam University Press.

De column is verschenen in Trouw.