Rob de Wijk in FD: ‘Moment voor de-escalatie in Oekraïne is voorbij’

Is de-escalatie van de oorlog nog mogelijk na Poetins speech en wat zijn de scenario’s als Rusland daadwerkelijk besluit kernwapens in te zetten? Het FD legde de vraag voor aan defensiespecialist Rob de Wijk en docent internationale betrekkingen Arend Jan Boekestijn, die sinds de oorlog in hun podcast een dagelijkse update geven en voortdurend waarschuwen voor het verder uit de hand lopen van de gruwelijkheden in Oekraïne.

De Russische president Poetin heeft in zijn langverwachte speech ter gelegenheid van de Dag van de Overwinning opnieuw hard uitgehaald naar het Westen. ‘De Navo heeft de landen om ons heen geallieerd’, zei Poetin onder meer. Zonder mededelingen te doen over het verloop van de oorlog noemde hij het conflict ‘onvermijdelijk’. Door de speech raakt een eventuele toenadering tussen beide partijen verder uit het zicht. Welke gevolgen kan dat krijgen en is er nog een weg terug?

Het FD besprak deze vragen in de BNR-podcast Boekestijn en De Wijk. Elke dag, inclusief het weekend, geven Rob de Wijk, oprichter van het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS) en hoogleraar internationale betrekkingen en Arend Jan Boekestijn, historicus en docent internationale betrekkingen aan het University College Utrecht, een update over de oorlog in Oekraïne.

Staakt-het-vuren

Opvallend is dat beide heren de afgelopen weken regelmatig een vurig pleidooi hielden voor de-escalatie van de gewelddadigheden. Het kwam ze van veel kanten op felle kritiek te staan. Ook internationaal krijgen ze weinig bijval. Westerse regeringsleiders lijken juist zowel in woord als daad agressiever te worden. De Amerikaanse minister van defensie Lloyd Austin zei na zijn bezoek aan Kiev zijn mening te hebben bijgesteld: ‘We willen nu dat Rusland zó wordt verzwakt, dat het niet meer in staat is om de dingen te doen die het deed tijdens de invasie van Oekraïne.’

Ook veelzeggend is de draai van de Duitse bondskanselier Olaf Scholz. Na lang aarzelen ging hij overstag en verklaarde zich bereid zwaardere wapens te leveren aan de Oekraïners. De verbale reacties uit Moskou klonken niet minder oorlogszuchtig.

De Wijk: ‘Het moment voor echte de-escalatie is voorbij. Dat had nog gekund toen de Russen zich terugtrokken uit de omgeving van Kiev. Er bestond optimisme over een mogelijk staakt-het-vuren en misschien gesprekken over een vredesakkoord. Daar is niks van terechtgekomen. Beide partijen hebben zich toen geconcentreerd op de strijd in het Oosten.’ Hij wijst er bovendien op dat de geschiedenis leert dat als de strijdende partijen denken te kunnen winnen ze nooit een reden zien om tot een staakt-het-vuren te komen.

‘Alles wordt kapotgeschoten’

Boekestijn vult aan: ‘Er wordt gezegd dat wij bereid zijn stukken land aan Rusland te geven en Poetin te belonen voor zijn agressie. Dat is niet ons punt. Wij hopen heel erg dat Oekraïne wint en steunen de wapenleveranties. We wijzen alleen op de waanzin van deze oorlog. Alles wordt kapotgeschoten. Dus we zouden heel graag een soort staakt-het-vuren zien, en dat betekent niet dat je erkent dat de Russen recht hebben op het gebied waar ze op dat moment zitten en dat ze zomaar grenzen mogen verkrachten.’

Een flintertje hoop kan worden geput uit de afgelopen vrijdag unaniem aangenomen resolutie door de VN-Veiligheidsraad. Daarin wordt steun uitgesproken, dus ook door Rusland, voor ‘de zoektocht naar een vreedzame oplossing’ door VN-secretaris-generaal António Guterres. De resolutie is in hogere VN-kunde opgesteld, zodat alle partijen hun gelijk erin kunnen vinden, maar het is de eerste keer sinds de start van die invasie dat de vijftien leden van de Veiligheidsraad het eens konden worden over een statement.

Ideologisch wensdenken

De oorlogstaal wordt in het huidige conflict breed gedragen. Behoudens enkele groeperingen in Duitsland is er in het Westen eigenlijk geen sprake van een serieus pacifistisch geluid. Pax, de grootste vredesbeweging in Nederland, sprak zich in een recent webinar uit voor wapenleveranties. ‘Oekraïne heeft het recht om de eigen burgers te verdedigen’, aldus de verklaring na afloop van de bijeenkomst.

Het is Boekestijn niet ontgaan dat er een andere wind waait: ‘Vroeger was het zo dat mensen ter linkerzijde nooit over wapens wilden praten. Dat zou alleen maar tot meer wapens en escalatie leiden. GroenLinks en PvdA kunnen nu niet genoeg van de wapenleveranties krijgen. Linkse mensen gebruiken nu rechtse argumenten in de oorlog. Een zeer opmerkelijk verschil met vroeger. Als historicus vind ik dat een spectaculair fenomeen.’

De Wijk ziet zelfs een volledige omkering vergeleken met het verleden: ‘Ideologie en wensdenken speelden een belangrijke rol bij het pacifisme. Nu zie je die ideologie bij de mensen die willen escaleren: “We persen nog even door, nog meer wapens, ongeacht de consequenties. Die Russen kunnen we wel aan”.’

Kleinere kernwapens

Het ultieme gevolg van het niet proberen te de-escaleren is mogelijkerwijs de inzet van kernwapens. Van Russische zijde is daar al meermalen mee gedreigd. Op de Russische staatszenders wordt regelmatig gespeculeerd over de inzet van nucleair geschut. Bijvoorbeeld door te tellen hoeveel seconden het duurt voordat een raket vanaf Kaliningrad Europese steden kan bereiken.

Onder regeringsleiders, militair deskundigen en opiniemakers bestaat geen overeenstemming over de kans op een nucleair conflict. De Amerikaanse hoogbejaarde filosoof en politiek activist Noam Chomsky sprak zelfs, verwijzend naar een mogelijke kernoorlog, apocalyptische woorden: ‘We staan oog in oog met het vooruitzicht dat het menselijk leven op aarde wordt verwoest.’ Anderen denken dat het niet zo’n vaart zal lopen. Kernwapens zouden — net als tijdens de Koude Oorlog — nog steeds voldoende afschrikwekkende werking hebben voor beide partijen. Hoe zeker is dat nog? En hoe zal de westerse reactie eruitzien?

De Wijk: ‘de draaiboeken, responsplannen geheten, zijn er natuurlijk. Die zijn hartstikke geheim, maar we weten dat er de afgelopen jaren weer aan is gesleuteld.’ Als de Russen een kernwapen gebruiken, hangt het er helemaal vanaf waar ze dat inzetten, stellen beide heren. Rusland beschikt over veel kleinere nucleaire wapens. ‘Daar kun je een vliegveld of wapendepot onschadelijk mee maken. Vervolgens is het de vraag wat de Navo doet. Naar mijn inschatting niet zoveel’, zegt Van Wijk.

Het wordt een andere zaak als een kernwapen zou worden ingezet tegen objecten op Navo-gebied. ‘Dan treedt artikel 5 in werking en dus de responsplannen, en gaat men kijken hoe men reageert. Dat kan nog steeds conventioneel zijn, maar ook nucleair.’

Bij het gebruik van kleine kernwapens (0,1 kiloton) zijn de gevolgen voor de volksgezondheid nog te overzien. Maar, waarschuwt De Wijk: ‘Je moet daar dus ongelooflijk voorzichtig mee zijn. Hoe kleiner het kernwapen, hoe makkelijker je het inzet. En als het uit de klauwen loopt door een actie-reactie met kernwapens: berg je dan maar voor de volksgezondheid.’

Risico op escalatie

Boekestijn ziet een ander gevaar op langere termijn: ‘Tijdens de Koude Oorlog hebben kernwapens mensen ervan weerhouden om de knop in te drukken. In die zin hebben ze bijgedragen aan het vergroten van de stabiliteit. Nu zitten we in de situatie dat er aan één kant wordt gedreigd met het inzetten van kernwapens en de andere kant zegt: we geloven niet dat-ie het zal doen, want dan wordt Rusland ook weggevaagd.’

Het gaat volgens hem voorbij aan het scenario waarin Rusland nucleair geschut in Oekraïne gebruikt en het Westen niet reageert. ‘Ook als Poetin kleine kernwapens inzet, is dat na Hiroshima de tweede keer in de geschiedenis dat het gebeurt. Het zijn allemaal scenario’s, maar als andere mogendheden zien dat Poetin ermee wegkomt, gaan ze het wellicht ook doen.’

Volgens De Wijk zou tijdens de Koude Oorlog een oorlog zoals nu in Oekraïne ‘nooit en te nimmer hebben kunnen uitbreken’. Het meest zorgwekkende vindt hij dat behalve China alle kernmachten betrokken zijn: de VS, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk én Rusland. ‘Tijdens de Koude Oorlog ging men ervan uit dat het risico op escalatie veel te groot zou zijn. Dus begon men er niet aan. Nu wordt er openlijk over gesproken.’

De Wijk is niet optimistisch over de nabije toekomst: ‘We hebben politici en generaals die de nucleaire kennis over de Koude Oorlog en doctrines niet meer kennen of anders interpreteren. Die kennis is in belangrijke mate verdwenen en er is een nieuwe generatie die denkt: we kunnen het risico wel nemen.’

Lees het volledige artikel in het Financieele Dagblad: https://fd.nl/samenleving/1438834/moment-voor-de-escalatie-in-oekraine-is-voorbij-qie2caLZtp07

Foto bron:  Kremlin.ru