Na de val van de Muur in 1989 leek de democratie definitief gewonnen te hebben van autoritaire regimes, maar nu is de democratie toch weer op haar retour. Wat, denken filosofen, is de vanzelfsprekendheid van de democratiegeschiedenis?
Dinsdag gaan de Amerikanen naar de stembus. Wereldwijd huiveren liberaal-democraten voor een tweede overwinning van Donald Trump, die in 2020 de verkiezingsuitslag ongedaan wilde maken. Ook de groeiende mondiale invloed van de Brics-landen – het politiek-economische blok dat wordt gedomineerd door Rusland en China – zorgt voor een doemstemming.
Na de ineenstorting van het communisme, eind vorige eeuw, overheerste in het Westen juist optimisme. De liberale democratie leek als het ultieme politieke systeem te zijn overgebleven, het einde van de geschiedenis was aangebroken. Democratieën schoten als paddenstoelen uit de grond, ook in het voormalig communistische Oost-Europa.
Anno 2024 gaat de beweging echter de andere kant op, blijkt uit de Democratie-index van The Economist. Minder dan 8 procent van de wereldbevolking leeft nog in een volwaardige democratie, bijna 40 procent zucht onder autocratische regimes.
Is de vanzelfsprekendheid van de democratie verleden tijd, en wat betekent dat?
“Westerse democratieën zijn vatbaarder voor destabilisatie dan dertig jaar geleden het geval was”, stelt Gerben Bakker, filosoof en analist bij het The Hague Centre for Strategic Studies. “Dat creëert speelruimte voor alternatieve regimes. Gedurende de Koude Oorlog hadden we een halve eeuw lang een bipolaire wereldorde: de liberaaldemocratische Verenigde Staten tegenover de communistische Sovjet-Unie. Na de val van de Muur in 1989 kwam er een unipolaire orde, met Amerika als enige supermacht. Nu zien we een multipolaire wereldorde opkomen met meerdere machtscentra. Binnen die orde presenteren autocratieën zich als een stabiel, efficiënt en slagvaardig alternatief voor de liberale democratie.
“Je moet dat gouden democratische moment van vlak na de val van de Muur overigens niet te veel idealiseren. De Pax Americana en de export van het Amerikaanse democratische model waren altijd al sterk verweven met oliepolitiek en wapenhandel – zie bijvoorbeeld de invasie van Irak in 2003. Veel landen in het mondiale zuiden hebben die liberaal-democratische bloeiperiode als een vorm van neokolonialisme ervaren. Juist die teleurstelling zorgt er nu voor dat landen in het mondiale zuiden toenadering zoeken tot Brics.”
Bakker: “Democratieën kunnen ook verzanden in een zogenaamde anocratie, een regeringssituatie waarbij de plek van de macht ambigue is geworden en de kans op gewapend conflict groot is. Trump wist de gepolariseerde VS verder uit elkaar te drijven, en tegelijkertijd holde hij de controlemechanismen van de rechtsstaat uit door de benoeming van hoge rechters te manipuleren en verkiezingsuitslagen te ontkennen. Het is mogelijk dat de Capitoolbestorming van 2021 geen uitzondering was en dat de spanningen aanhouden in de VS, of Trump nu wint of verliest. Een totale burgeroorlog ligt misschien niet voor de hand, maar een langdurige instabiliteit vergelijkbaar met de Troubles in Noord-Ierland is wel denkbaar.
“Net zoals in Noord-Ierland gaat het dan niet om een botsing tussen politieke ideologieën, maar om identitaire ideologieën die lijnrecht tegenover elkaar staan – blauwe progressieven versus rode conservatieven. Dat is in wezen antidemocratisch. Mensen eisen privileges op voor hun eigen groep, maar in een liberale democratie met zijn pluralistische grondslag worden juist allerlei verschillende groepen gelijk vertegenwoordigd.
“Als je naar de democratiemonitor van The Economist kijkt doet Nederland het op papier nog best aardig, maar ook hier is een anocratie niet ondenkbaar. Hier borrelen dezelfde ongenoegens als in het Verenigd Koninkrijk, waar onlangs de vlam in de pan sloeg met de Southport-rellen. Je ziet in Nederland dezelfde verrechtsing in de politiek, dezelfde anti-immigratiesentimenten die door online en offline extremisten worden uitgebuit en aangejaagd. 15 procent van de Nederlanders gelooft in de omvolkingstheorie en een groeiend aantal Nederlanders is bereid om geweld te gebruiken, zoals de soevereinen van de Common Law-beweging.”
Bakker: “Volgens onderzoek zijn democratieën uiteindelijk stabieler en duurzamer dan autocratieën, en ze zijn ook beter in het genereren van handel en welvaart. Toch is er steeds meer maatschappelijk ongenoegen in Westerse democratieën. Burgers ervaren dat de democratie niet meer voor hen ‘levert’. Theoretisch is de parlementaire democratie een afspiegeling van de wensen van het volk, maar de praktijk is nu eenmaal weerbarstiger. Rijke lobbygroepen hebben buitensporig veel invloed op de besluitvorming, en het is inherent aan de liberale democratie dat nijpende beslissingen over bijvoorbeeld asielmigratie botsen op de principes van de democratische rechtstaat. Daardoor is democratisch bestuur vaak weinig slagvaardig, en dat zorgt voor frustratie bij burgers. Ook is het in Nederland belabberd gesteld met de burgerparticipatie, de meeste adviezen van de Staatscommissie-Remkes zijn bijvoorbeeld nog niet gerealiseerd. Dat draagt eveneens bij aan het afbrokkelende geloof in democratie.”
Experts
Related Content
