Voor ondernemers is de wereld in korte tijd ingrijpend veranderd. Nog maar dertig jaar geleden lag Rusland na de ineenstorting van de Sovjet-Unie op zijn gat, was China geïsoleerd en waren de Verenigde Staten de absolute alleenheerser. De jaren erna stonden in het teken van vrijhandel en globalisering. Deze lijken nu weer op hun retour en de drie landen vechten een strijd uit waartoe Europa zich moet zien te verhouden. “Nieuwe geopolitieke verhoudingen dwingen ondernemers na te denken over hun bedrijfsstrategie”, aldus Joris Teer van The Hague Center for Strategic Studies, in gesprek met globe, magazine voor internationaal ondernemen.
Ook het bedrijfsleven voelt de gevolgen van de nieuwe verhoudingen in de wereld. The Hague Centre for Strategic Studies (HCCS) is een onderzoeksbureau dat zich bezighoudt met vraagstukken op het gebied van geopolitiek, defensie en toeleveringsketens voor grondstoffen en opkomende technologieën. Joris Teer is strategisch analist bij HCCS en adviseert overheden en bedrijven. “Wij doen aan wat je zou kunnen noemen geopolitieke due diligence. Hoe zorg je ervoor dat je succesvol blijft in die harde competitie tussen de grootmachten? Dat speelt in de leefwereld van ondernemers nog een te kleine rol.”
Allereerst: hoe zijn we in deze nieuwe situatie terechtgekomen?
“Op macroniveau heeft het alles te maken met de opkomst van China. We hadden een systeem waar één staat de lakens uitdeelde, de VS. Die konden regels opleggen en afdwingen, en dat hebben ze gedaan via internationale organisaties zoals de Wereldhandelsorganisatie (WTO). China heeft zich daar formeel bij aangesloten, maar heeft toch een andere kijk op de wereld, meer gebaseerd op het zo groot mogelijk maken van leveringszekerheid. Voor de essentiële producten waar vitale sectoren en de economie van afhangen, willen ze niet afhankelijk zijn van het volgens hen bemoeizuchtige Westen.”
Is het niet ironisch dat het Westen China in het zadel heeft geholpen door dit land toe te laten tot de WTO?
“Tot op zekere hoogte wel. Vanuit humanitair oogpunt is het goed dat het gebeurd is, want daarmee zijn achthonderd miljoen Chinezen uit de armoede geholpen. Maar het heeft ook afhankelijkheid gecreëerd. Zeldzame aardmetalen die gebruikt worden voor onze chips, zoals die in de Joint Strike Fighter, in de MRI-scanner in het ziekenhuis en in de windmolens op zee zitten: ze worden voor negentig procent verwerkt in China. Daarmee hebben we dit land een geopolitiek instrument in handen gegeven en dat gebruiken ze.” Het wantrouwen tussen China en het Westen is opgelopen. Hoe past de opstelling van Rusland daarin? “Rusland heeft gezien dat de VS prioriteit geven aan de strijd met China in Oost-Azië. Het veilig houden van het Europese continent boette aan belang in. Nu militair-strategische overwegingen een steeds grotere rol spelen, lopen spanningen tussen grootmachten snel op. Dan ontstaan er breekpunten. Landen zijn dan niet langer bereid elkaar de essentiële middelen te leveren waar de ander van afhankelijk is. Met Rusland hebben we zo’n breekpunt bereikt: Poetin heeft de gaskraan grotendeels dichtgedraaid.”
“Ondernemers moeten nadenken over de inrichting van toeleveringsketens door in de bedrijfsstrategie expliciet geopolitieke risico’s mee te nemen”
Strategisch analist Joris Teer
Hoe groot is de kans dat dit met China gebeurt?
“Er zijn genoeg explosieve onderwerpen in de Amerikaans-Chinese relatie die ook tot zo’n breekpunt kunnen leiden. Zeker nu China zijn krijgsmacht razendsnel uitbreidt. Ik denk daarbij vooral aan de kwestie Taiwan. Maar ook aan de Oost-Chinese Zee, waar de VS de Japanners als bondgenoot hebben, die hun krijgsmacht eveneens opbouwen. En aan de Zuid-Chinese Zee, waar de Filipijnen hebben gevraagd om meer Amerikaanse militairen vanwege de Chinese dreiging. De militaire breuklijn tussen supermacht China en supermacht Amerika ligt in die regio.”
Wat is de positie van Europa? Zit dat klem tussen de VS en China?
“Europa heeft niet zoals de VS een militaire competitie in Oost-Azië. Wel keuren we het Chinese handels- en mensenrechtenbeleid af en Beijings retorische steun aan Rusland. Ook weten we dat het voor Europa lastig is om zonder de Amerikanen militair de eigen broek op te houden. Zonder hen is Rusland geloofwaardig afschrikken veel moeilijker. Omdat Europa zijn eigen boontjes niet kan doppen, zal het voor een groot deel meegetrokken worden in eventuele Amerikaanse sancties tegen China. De uitwisseling van vitale grondstoffen en componenten tussen de Europese Unie (EU) en China is geen gegeven de komende tien jaar.”
Zal het Europese bedrijfsleven dan moeten volgen?
“Als de Verenigde Staten (VS) echt iets willen, weten ze meestal wel hun wil op te leggen. Toen Trump zich terugtrok uit de nucleaire deal met Iran, vertrokken Europese bedrijven daar om Amerikaanse sancties te ontlopen. De recente deal op hoofdlijnen tussen de VS, Nederland en Japan waardoor ASML de nieuwste machines niet meer mag leveren aan China, is er ook een voorbeeld van.”
“Hoe zorg je ervoor dat je succesvol blijft in die harde competitie tussen de grootmachten?”
Strategisch analist Joris Teer
Is dat breder te trekken? Worden de risico’s om zaken te doen in China groter?
“Los van de geopolitiek heeft de coronapandemie en de Chinese aanpak daarvan dat al laten zien. Het vertrouwen in toeleveringsketens diep in China, die puur zijn ingericht op kostenefficiëntie, heeft toen een stevige tik gekregen. Daar is het bewijs geleverd dat voor China de Westerse handelsbelangen bepaald geen prioriteit zijn. De les is dat de leveringszekerheid voor de vitale middelen voor onze economie en samenleving vergroot moet worden. Zelfs als dat duurder is.”
Hoe moeten bedrijven dat concreet aanpakken?
“Ook hier is ASML een voorbeeld. Tot vorig jaar waren twee plekken in Oekraïne, Odessa en Marioepol, goed voor vijftig procent van de wereldproductie van neongas voor chipfabricage. ASML heeft na de inval in de Krim in 2014 gekeken naar de geopolitieke risico’s van die regio en gezocht naar alternatieven. Door dat vooruitkijken heeft ASML er nu geen pijn van dat de fabrieken daar voor een deel kapotgeschoten zijn. Dat is wat ondernemers moeten doen: nadenken over de inrichting van toeleveringsketens door in de bedrijfsstrategie expliciet geopolitieke risico’s mee te nemen.”
Veel bedrijven produceren in China. Is dat nog wel verantwoord?
“Als je alleen van China afhankelijk bent, is het echt belangrijk te diversifiëren, zodat je nooit van één plek afhankelijk bent. Grote bedrijven als Apple zijn risico’s aan het spreiden door ook elders te investeren. Andere landen in Zuid- en Zuidoost-Azië, zoals India, Maleisië, Indonesië en Bangladesh, zouden een alternatief kunnen zijn. Tegelijkertijd kun je niet zomaar alles uit China weghalen. Volledige ontkoppeling is onmogelijk.”
“De les is dat de leveringszekerheid voor de vitale middelen voor onze economie en samenleving vergroot moet worden”
Strategisch analist Joris Teer
Welke rol moet de overheid spelen?
“Grondstoffen zoals zeldzame aardmetalen zijn vitaal met een hoofdletter V. Het is in deze nieuwe geopolitieke werkelijkheid niet meer verantwoord dat van die metalen negentig procent uit China komt. We moeten in Europa inzetten op meer eigen mijnbouw. Dat is duur en vervuilend, maar wel belangrijk. We moeten MRI-scanners, pacemakers en gevechtsvliegtuigen ook kunnen maken zonder China.”
Gebeurt dat al genoeg?
“EU-leiders denken steeds meer in knelpunten: welke belangrijke afhankelijkheden hebben we, die politieke rivalen desnoods als wapen tegen ons kunnen inzetten? De European Chips Act geeft aandacht aan het vergroten van de productie van essentiële medische chips. Het moeilijke in Europa is het vergroten van productie, onder andere van grondstoffen. De gedacht van not in my backyard is een enorme rem op een grotere leveringszekerheid in Europa.”
Dus het hangt af van politieke krachten in hoeverre Europa daarin stappen kan zetten?
“En langetermijnvisie. Een ander deel van de oplossing is andere landen te benaderen: Indonesië voor nikkel, de VS voor zeldzame aardmetalen. Opkomende economieën en bondgenoten zien juist kansen in al die grondstoffen. Daar op tijd mooie deals maken is essentieel.”
Moeten we rekening houden met een langere periode waarin globalisering en vrijhandel op hun retour zijn?
“Absoluut. Dat zie je al sinds een jaar of tien: meer protectionisme, een toename in het gebruik van sancties, zelfs handelsovereenkomsten tussen bevriende landen die onder vuur liggen. Vrijhandel werkt alleen als de handelspartner zich daaraan committeert. Als één machtige speler grote delen van de markt afsluit en industrieën subsidieert, gaat de rest daarin mee. Het interessante is: de-globaliseren kost iedereen geld, want je dupliceert bedrijfsprocessen die elders al waren opgebouwd. Tegelijkertijd kan het ook veel welvaart kosten als je je niet op competitie tussen grootmachten voorbereidt: zie de Europese energiecrisis. Dat is het dilemma.”
Experts
Related Content
