Interview De Tijd | Jilles van den Beukel: ‘Misschien draait Europa beter zelf de Russische gaskraan dicht’

Het gevaar in West-Europa is niet zozeer dat er straks geen gas meer uit de leidingen komt, maar dat het onbetaalbaar wordt. ‘Tegen de huidige hoge prijzen zullen fabrieken hun productie stilleggen’, zegt de Nederlandse olie- en gasspecialist Jilles van den Beukel.

Nadat hij ruim 25 jaar als geofysicus voor Shell had gewerkt, ontpopte Jilles van den Beukel zich de jongste jaren als een veelgevraagde analist om in Nederlandse talkshows, podcasts en columns duiding te geven bij de piekende gasprijzen. Als onderzoeker aan de denktank the Hague Center of Strategic Studies (HCSS) waarschuwt hij al langer dat de afhankelijkheid van Russisch gas te groot werd en dat een gasland zoals Nederland te weinig aandacht had voor zijn bevoorradingszekerheid.

Zelfs in een week waarin de gas- en elektriciteitsprijzen in Europa naar nieuwe recordhoogtes schoten, en journalisten hem platbellen over de nakende crisis, klinkt Van den Beukel nooit paniekerig. Ja, er zal gas uit de leidingen blijven komen in de winter, zegt hij op zijn kenmerkende rustige toon. Nee, de prijzen kunnen niet jarenlang zo hoog blijven. En ja, wat op ons af komt in de winter zal veel mensen en bedrijven pijn doen.

Hoe precair wordt de Europese gasbevoorrading?

Jilles van den Beukel: ‘Het probleem is groter dan vorige winter, maar we zijn beter voorbereid. Een jaar geleden vulde Gazprom (Russisch staatsenergiebedrijf, red.) zijn Europese gasopslagen niet. Dat laten we ons niet nog eens overkomen. De Europese gasvoorraden zijn al voor 65 procent gevuld en zijn goed op weg naar 80, 90 of 95 procent tegen de winter. Europa heeft de lng-invoercapaciteit voor schepen met vloeibaar gemaakt aardgas opgetrokken, bijvoorbeeld in Nederland door drijvende lng-fabrieken in te huren. We betalen veel geld om maximaal lng naar hier te halen. En men is hard bezig het Europese gasleidingsysteem aan te passen zodat de aanvoerstromen, die van oost naar west liepen, in de omgekeerde richting kunnen.’

De kans is wel toegenomen dat Rusland de kraan dichtdraait.

Van den Beukel: ‘Afgelopen winter werd daar al van gesproken, maar werd die kans niet zo groot ingeschat. Nu is het een dubbeltje op zijn kant. De Russische president Vladimir Poetin kan twee kanten uit. Financieel is het voor hem misschien wel optimaal om op het huidige lage niveau te blijven leveren. Met nog maar een kwart van de normale leveringen aan Europa en een prijs die vertienvoudigd is, combineert hij het beste van meerdere werelden. Hij doet Europa veel pijn, houdt er veel geld aan over en kan aan de kraan draaien en zo in Europa telkens weer onrust veroorzaken. Een ander reëel scenario is dat hij zijn politieke ambities voorrang geeft op financiële afwegingen en dat hij de leveringen stopzet om Europa maximaal pijn te doen.’

Krijgen we dan tekorten?

Van den Beukel: ‘Ik verwacht niet dat we in België en Nederland problemen krijgen en er geen gas meer uit de kraan komt, maar wel dat het tegen extreem hoge prijzen zal zijn. Voor de economie heeft dat grote gevolgen, gaande van enkele procentpunten minder groei tot het risico van een recessie. Door de hogere kosten voor gasgestookte elektriciteitscentrales schieten ook de elektriciteitsprijzen zorgwekkend omhoog. De crisis speelt nu op meerdere fronten: gas, elektriciteit, olie, kolen en graan.’

Waarom verwacht u dat er komende winter genoeg gas zal zijn?

Van den Beukel: ‘Voor rijke West-Europese landen als Nederland en België is het eerder een vraag van betaalbaarheid. Zolang men bereid is heel veel te betalen om lng-tankers naar hier te krijgen blijft het gas komen. Maar naarmate je opschuift naar het (zuid)oosten van Europa is het risico groter dat behalve de hoge prijzen een leveringsprobleem begint te spelen met fysieke tekorten. In de wereldwijde race om gas zijn landen als Pakistan en Sri Lanka de eerste verliezers. In Pakistan ontstaan al fysieke tekorten voor gas en diesel. Lng-leveranciers betalen er de boete om hun contracten te verbreken en sturen het gas tegen veel hogere prijzen naar Europa.’

De Belgische regering laat geen kans onbenut om te benadrukken dat de afhankelijkheid van Russisch gas zeer beperkt is en ook in Nederland klinkt het dat er ‘geen tekort’ zal zijn bij het wegvallen van Russisch gas. Dringt de urgentie voldoende door?

Van den Beukel: ‘De Belgische en Nederlandse regeringen slaan een veel mildere toon aan dan de Duitse, terwijl het verschil niet zo groot is. Ik zag dat de Belgische minister van Energie (Tinne Van der Straeten, red.) stelde dat België een centrale positie heeft in Europa met goede connecties. Ik zie niet in hoe dat de positie van België zo veel beter maakt. Dat betekent dat er veel gas kan binnenstromen, maar ook dat er veel gas kan uitstromen, bijvoorbeeld naar Duitsland. Het is één markt waarin je dezelfde hoge prijzen betaalt als in Duitsland. Het economische probleem is van dezelfde grootteorde.’

Staan ons in de winter gedwongen afschakelingen te wachten?

Van den Beukel: ‘Er wordt veel gesproken over afschakelingen door de overheid, maar we zullen eerder ‘vrijwillige’ afschakelingen zien, waarbij bedrijven hun verbruik verminderen omdat ze het gas niet meer kunnen betalen. In sommige sectoren is die vraaguitval al gaande.’

Het chemieconcern BASF verminderde deze week de productie van ammoniak voor kunstmest, ook in Antwerpen.

Van den Beukel: ‘De overheid staat voor de moeilijke uitdaging erop toe te zien de meest essentiële fabrieken blijven draaien en prioriteit krijgen. Ik denk aan elektriciteitscentrales, maar ook aan kunstmest, die cruciaal is voor onze voedselvoorziening. Tegen deze prijzen zal in Nederland in de winter een groot deel van de glastuinbouwers stilliggen. Dat zijn orchideeën, maar ook groenten zoals komkommers en paprika’s.’

De Europese lidstaten keurden een plan goed om het gasverbruik in de winter met 15 procent te verminderen. Is dat voldoende?

Van den Beukel: ‘Het is goed dat men eensgezindheid bereikt, maar het zal niet volstaan. Overheden zitten in een moeilijke spagaat. De landen die de pijn voor hun burgers proberen te verzachten zijn vaak die die nog niet veel bespaard hebben. Als je de vraag met 15 procent naar beneden wilt, moet je niet zoals Engeland en Frankrijk prijsplafonds invoeren. Je kan wel lage inkomens indirect steunen, maar het best niet door hun energieprijzen te verlagen, want dan moedig je mensen niet aan om minder te verbruiken. Ik zie ook niet in hoe een Europees prijsplafond voor gas, zoals de Belgische regering wil, kan werken. Dan komt er niet genoeg gas naar Europa. Het is net door de hoge prijzen dat er zo veel lng naar hier komt en tegelijk zakt daardoor de vraag.’

Europa zoekt extra gas uit Azerbeidzjan, Congo, Egypte, Algerije en Qatar. Zijn we de afhankelijkheid aan het verplaatsen naar andere twijfelachtige regimes?

Van den Beukel: ‘Nood breekt wet op dit moment, maar het valt te bezien of het ook van de grond komt. Qatar wil langetermijncontracten sluiten. Europa staat voor een dilemma, want een gascontract dat tot 2045 loopt, past niet meer in onze energietransitie. Misschien is het raadzamer ons eerder tot de VS te richten, een betrouwbare leverancier met wat minder focus op langetermijncontracten.’

Meerdere Europese landen laten hun vervuilende kolencentrales weer meer draaien. Valt dat te verantwoorden?

Van den Beukel: ‘Hoe slecht dat ook voelt voor de energietransitie, het is de logische keuze. Door die switch van gas naar kolen voorkomen we nog meer lng naar hier te moeten halen ten koste van Azië. Als we het niet doen, schakelen in China extra kolencentrales aan, terwijl de gemiddelde kolencentrale in Nederland of Duitsland veel minder CO₂ uitstoot dan die in India of China. Voor het klimaat is het uiteindelijk beter en de switch bespaart ons heel veel geld.’

De klimaatambities botsen op de realiteit.

Van den Beukel: ‘We vragen westerse oliebedrijven al een tijd minder te investeren in de ontginning van olie- en gas, maar de vraag neemt niet af. Daardoor is het prijszettend vermogen van de OPEC-landen (een groep olie-exporterende landen, red.) voor olie en van Rusland voor gas toegenomen. We hebben Poetin in een positie met meer geopolitieke invloed gebracht door het aandeel Russisch gas in Europa te laten stijgen van 30 naar 45 procent. Nederland heeft daar een rol in gespeeld door de gasproductie in Groningen te sluiten zonder rekening te houden met de leveringszekerheid en de betaalbaarheid van gas.’

Moet Nederland de aardbevingsproblematiek in Groningen negeren?

Van den Beukel: ‘Door Groningen beperkt gas te laten produceren, zowat 10 miljard kubieke meter, kan de TTF-groothandelsprijs voor gas in Europa met 5 tot 10 procent afnemen. Gebruik die inkomsten om omwonenden te vergoeden. Ik zou het verwelkomen als dat taboe in Nederland sneuvelt, net zoals in Duitsland het taboe afbrokkelt om de kerncentrales langer te laten draaien. Op dit punt in de crisis hebben we alle middelen nodig: kerncentrales, kolencentrales, eigen gasbronnen, lng, vraagvermindering…’

Iedereen kijkt in spanning naar hoeveel gas nog door Nord Stream 1 stroomt. Maken we onszelf zo de ideale speelbal van Poetin, die telkens nieuwe prijsstijgingen veroorzaakt?

Van den Beukel: ‘Rusland levert nog maar 20 of 25 procent van wat het gewoonlijk uitvoert. Als de levering op die lage niveaus blijft, moet Europa de vraag stellen of het niet beter zelf de Russische afname stopzet. Poetin zal anders het spel blijven spelen. Hij zal gas blijven gebruiken om verdeeldheid te zaaien en de eensgezindheid in het Westen te ondermijnen. Misschien moeten we in Europa al eens nadenken wat we gaan doen als Rusland over een jaar of twee, drie de kraan weer opendraait. Willen we dat nog wel?’

De gasprijs is ruim vertienvoudigd. Waar ligt de limiet?

Van den Beukel: ‘Aanvankelijk waren de gasprijzen slechts hoog voor één winter, maar nu is het een probleem aan het worden voor twee of drie jaar. De prijzen voor levering in 2023 en 2024 zijn het voorbije halfjaar enorm de hoogte ingegaan, maar er komt een punt waarop ze weer moeten zakken. Op de korte termijn kan je nog enorme pieken krijgen, maar in een periode van twee à drie jaar zie ik niet meer veel ruimte voor verdere prijsstijgingen.

Zal de energietransitie versnellen of krijgen we een tegenbeweging met meer fossiele investeringen?

Van den Beukel: ‘Op de korte termijn zie je recordwinsten bij olie- en gasmaatschappijen, maar op de lange termijn zijn de extreem hoge gasprijzen geen goede zaak voor de gasindustrie. Je zal vraagvernietiging krijgen, waarbij gas aan marktaandeel inboet. Voor een investeerder die een grote lng-fabriek wil bouwen, tellen niet de huidige hoge prijzen maar de vooruitzichten voor de komende 20 jaar. Daar zijn nu heel wat vragen bij.’

Welke investeringen zijn wel opportuun?

Van den Beukel: ‘De uitdaging is met zo min mogelijk investeringen op de korte termijn zo veel mogelijk uit het bestaande systeem te halen. Je zal geen nieuwe kolencentrales meer bouwen, maar wel de oude wat langer openhouden, en je kan tijdelijk drijvende lng-terminals huren. Intussen moet je volop werk maken van de energietransitie, met betere isolatie, investeringen in CO₂-arme productiebronnen en stroomnetversterkingen voor hernieuwbare energie. Komende winter zal dat nog niet het verschil maken, maar uiteindelijk wel.

Vanaf wanneer zal dat renderen?

Van den Beukel: ‘Als we de moeilijke tussentijd doorstaan, kunnen we in drie à vier jaar verder staan met de energietransitie, weer in een normale wereld belanden met normale gasprijzen en niet meer afhankelijk zijn van Rusland. Ik verwacht dat we er op de korte termijn armer uitkomen, maar op de lange termijn sterker. Het is ten minste een vooruitzicht dat het waard is om naar te streven.’

Dit interview door Tobe Steel werd op 30 juli 2022 gepubliceerd door De Tijd.