Terugkijken | Heeft de liberale democratie een toekomst?

Heeft de liberale democratie een toekomst? Sinds de oorlog in Oekraïne lijken de kaarten op het wereldtoneel opnieuw geschud. Rusland trekt zich niets aan van het internationaal recht, China zoekt de grenzen op in de Zuid-Chinese zee, en de Turkse president Erdogan eist een steeds prominentere rol op. De boodschap is duidelijk: de westerse dominantie is niet meer vanzelfsprekend. Ondertussen is de VS steeds meer in zichzelf gekeerd en lukt het Europa maar niet om een vuist te maken.

Wat betekent dit voor de toekomst van de liberale democratie in de wereld? Hoe kijken de grote spelers naar de huidige internationale afspraken over mensenrechten en handel? En welke rol kan Europa spelen in de nieuwe wereldorde?

Historicus prof. Beatrice de Graaf (UU) en HCSS strategisch analist Laura Jasper spraken over deze onderwerpen op 6 maart in Utrecht in een volle zaal voor de Studium Generale serie “Democratie in een wankele wereldorde,” georganiseerd in samenwerking met de faculteiten Sociale Wetenschappen, Bètawetenschappen en Geesteswetenschappen (UU).

Meer info.

Strategische Vragen | De Strateeg: Gaan we hogere investeringen in defensie volhouden?

Europa investeert meer in defensie sinds de oorlog in Oekraïne. In Duitsland ligt deze ‘Zeitenwende’ het gevoeligst. Kunnen we deze investeringen volhouden? En wat doet dit met de positie van Europa?

Dat ga je horen in deze aflevering van De Strateeg van:

– Ton van Loon, voormalig luitenant-generaal en verbonden aan een Duitse denktank en HCSS.

– René Cuperus, Duitsland-expert bij Instituut Clingendael

Bron: BNR Nieuwsradio, 3 maart 2024

Over deze podcast

De Strateeg is een podcast van BNR in samenwerking met het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS). Abonneer je via bnr.nl/destrateeg om geen enkele aflevering te missen.

Host: Paul van Liempt

Redactie: Michaël Roele

Book launch | The Oxford Handbook of Space Security

Space security is a complex assemblage of societal risks and benefits that result from space-based capabilities and is currently in a period of transformation as innovative processes are rapidly changing the underlying assumptions about stability in the space domain. New space-based technologies are emerging at an accelerating rate, and both established and emerging states are actively and openly pursuing weapons to negate other states’ space capabilities. Many states have set up dedicated military space units in order to preemptively counter such threats. In addition, a number of major private companies with a transnational presence are also investing heavily in extraterrestrially-based technology.

The Oxford Handbook of Space Security focuses on the interaction between space technology and international and national security processes from an international relations (IR) theory perspective. Saadia M. Pekkanen and P.J. Blount have gathered a group of key scholars who bring a range of analytical and theoretical IR perspectives to assessing space security. The volume theorizes the development and governance of space security and analyzes the specific pressure points currently challenging that regime. Further, it builds an analytically-eclectic understanding of space security, infused with the theory and practice of IR and advances analysis of key states and regions as well as specific capabilities. Space security is currently in a period of great transition as new technologies are emerging and states openly pursue counterspace capabilities.

Bringing together scholarship from a group of leading experts, this volume explains how these contemporary changes will affect future security in, from, and through space.

HCSS director of research Tim Sweijs and strategic analyst Davis Ellison contributed the chapter “The Next Frontier: Strategic Theory for the Space Domain“:

At the dawn of the Second Space Age, the evolution of space as a warfighting domain is keeping brisk pace alongside its increasing economic and societal importance. A clear understanding of strategic dynamics in space is a necessary prerequisite to enhancing the stability and peaceful uses of space. This chapter proposes concepts that are central to developing a strategic theory for space. It first provides descriptions of both why space is important and why it is different and links these considerations to a rationale for new strategic theorizing. The chapter engages with previous thinking from other military domains, namely land, maritime, and airpower, to probe the literature on strategy and ascertain those most fundamental elements applicable to the space domain. It then offers three foundational concepts for a strategic theory for space: power, access, and command. Finally, it considers theory both in relation to orbital uses for space as well as in the emerging commercial and military uses of cislunar and deep space.

Applying lessons from international relations theory and practice and drawing from a range of social science subfields, the Handbook is a definitive work for scholars who study the topic of space security.

Featuring more than 40 chapters from renowned experts such as Stephen Buono, Aaron Bateman, Setsuko Aoki, Carl Graefe, Raymond Duvall, Wendy Whitman-Cobb, Pavel Luzin, Tai Ming Cheung, Yasuhito Fukushima, Xiaodan Wu, Forrest E. Morgan, Jessica West, Koji Tachibana, Scott Pace, Kevin Pollpeter, Florian Vidal, Rajeswari Pillai Rajagopalan, Šumit Ganguly, Xavier Pasco, Mark Hilborne, Tomas Hrozensky, Mathieu Bataille, Deganit Paikowsky, Samuel Oyewole, Olavo de O. Bittencourt Neto, Jairo Becerra, Prashanth Parameswaran, Su-Mi Lee, Hanbeom Jeong, Matthew Stubbs, Desislava Gancheva, Laura Grego, Larry F. Martinez, Michael Raska, Malcolm Davis, Brad Townsend, Guoyu Wang, Alanna Krowlikowski, Martin Elvis, Mariel Borowitz, Peter L. Hays, James J. Wirtz, Mohamed Amara, Sagee Geetha Sethu, Paul B. Larsen, John J. Klein, Nickolas J. Boensch, Nikola Schmidt, Natália Archinard, James Clay Moltz, Zhou Bo and Wang Guoyu, the volume:

  • provides a comprehensive approach to understanding space security;
  • pushes forward the theory of space security from a variety of international relations perspective;
  • extends the analysis beyond the standard space actors to give a more comprehensive understanding of how a broad cross section of states understand the impact of space on their security;
  • draws on the expertise of a set of scholars who bring a range of analytical and theoretical perspectives to bear on the empirical changes affecting space security;

The Oxford Handbook of Space Security is now available from Oxford University Press, Amazon, Barnes & Noble, WH Smith and other major book retailers.

Paul van Hooft | AI and Nuclear Weapons: Keeping the human in the loop, not only for the decision, but also before the decision

Artificial intelligence has multiple implications for the conduct of warfare, from greater autonomy to increased speed; however, AI also has implications for strategic stability as it pertains to the nuclear balance and to decision-making by nuclear-armed states during crises. AI facilitates intelligence and reconnaissance, as well as accuracy, which changes the first-strike calculus, and during a crisis may remove the human from the loop more than is understood and foreseen. While it is difficult to deny the use of AI, nuclear-armed states need to share common practices and approaches to preventing qualitative arms racing and inadvertent nuclear escalation.

Source: AI and Nuclear Weapons, Atlantisch Perspectief, Februari 2024

Fear of AI: no human in the loop

The most publicly discussed fear of the impact of AI is that it will take the decision to use nuclear weapons out of the hands of humans. Depictions of AI in popular culture, whether Sci-fi movies or Netflix series, conjure images of cold, calculating consciousnesses that decide to do away with the inferior human species that preceded them. Of course, these map on perfectly to the depictions in popular culture of nuclear weapons rapidly and inevitably bringing about the end of the world. Given the ability of nuclear weapons to destroy entire cities in seconds, such fears are not unreasonable, even if difficult to grasp.

The need to keep ‘the human in the loop’ is decidedly uncontroversial, with the nuclear-armed powers largely and openly agreeing to not relinquish control over the final decision to launch nuclear weapons. That reflex among decision-makers of nuclear armed states should not be considered surprising. The decision to launch nuclear weapons is already highly centralized when it comes to humans, with most if not all nuclear-armed powers essentially having leaders as ‘nuclear monarchs’ that can singlehandedly make decisions to launch. Fearing unforeseen escalation, leaders of nuclear-weapons states have been reticent to delegate responsibility to military officers, except during periods of high uncertainty. This reticence also reflects a general military reticence to allow initiative outside of the tactical and operational levels of war, if even that, during conventional war. Leaders prefer to keep their finger on the proverbial button (though it is usually a key). However, the real danger of AI’s role in nuclear strategy is not the automation of the final, catastrophic decision; it is the less obvious, half-hidden integration of AI into processes that assist with the final decision.

The real danger of AI’s role in nuclear strategy is not the automation of the final, catastrophic decision; it is the half-hidden integration of AI into processes that assist with the final decision.

Reliance on AI for decision-making

AI is too often mystified. It can be conceived as computerized systems that can perform tasks that are considered to require human intelligence, including learning, solving problems, and achieving objectives under varying conditions, with varying levels of autonomy and absence of human oversight.[1] They are faster and more reliable than humans when it comes to engaging with massive amounts of data, which gives them advantages not only in commerce – such as identifying patterns in consumer behavior – but also in the military enterprise where speed and information processing can spell the difference between success and failure, and perhaps life and death.

There are four ways, as James Johnson argues, that AI could affect nuclear deterrence and decision-making: (1) command and control; (2) missiles delivery systems; (3) conventional counterforce operations; and (4) early warning and Intelligence, Surveillance, and Reconnaissance (ISR). Regarding ISR, machine learning, and specifically deep learning, could collect, mine, and analyze large volumes of intelligence. This could be visual, radar, sonar, or other – to detect informational patterns and locate specific nuclear delivery systems, whether missile silos, aircraft, mobile launchers, or perhaps even submarines. It could potentially identify patterns in behavior of nuclear-armed adversaries. Moreover, it could allow the sensor systems themselves – for example long-range UAVs – to collect information for longer periods of time. Yet, AI-assisted cybertools could also be used for information-gathering through espionage. While command and control is not the first candidate for the direct use of AI, AI-assisted processes could in turn be used to protect the cyber security of nuclear infrastructure.

AI could increase the precision of nuclear-armed or conventionally armed missiles, whether the individual Multiple Independent Reentry Vehicles (MIRV), or hypersonic weapons, and provide protection against electronic warfare jamming and cyber-attacks, as well as provide endurance to platforms over longer periods of time. Finally, AI could improve conventional counterforce operations, whether the ability to penetrate defended airspaces with manned or unmanned aircraft, or, conversely, improve the detection, tracking, targeting, and interception of traditional air- and missile defenses. Again, AI could not only improve defense against kinetic attacks, but also cyberattacks.[2] The brief overview is deceptive in terms of the impact it could have on international security as relating to nuclear weapons; it suggests the increased efficiency and effectiveness of existing technologies and procedures. To understand that impact, we need to understand the logic of nuclear deterrence and strategic stability more generally.

Strategic stability

The effect of nuclear weapons on international security has been varied; though claims have been made of a ‘nuclear revolution’ that would dampen the risks of great power conflict, the actual effect has not been nearly as obvious. That is specifically the consequence of the first-strike and second-strike logic of nuclear weapons. If both sides in a nuclear-armed rivalry believed nuclear retaliation was unavoidable in case they or their adversary initiated aggression, both would be dissuaded from doing so. However, this vulnerability is hard to accept for leaders of nuclear-armed states. Consequently, they will pursue ‘damage limitation’ policies towards their adversary’s nuclear forces, whether by building capabilities to destroy them first, by improving defenses against them, or by disrupting or destroying the adversary’s decision-making process to launch. In turn, this deteriorates their adversary’s confidence in their own secure second-strike capability with which they would retaliate.[3] This dynamic undermines both facets of strategic stability: first-strike stability and crisis stability.

First-strike stability refers to a situation where neither of two nuclear-armed adversaries believe that one of them has a first-strike advantage to destroy the other’s arsenal before the latter can launch. It is a more structural appraisal of the balance of capabilities between them. The perception of an advantage on the side of the adversary and a vulnerability on one’s own side could lead the other to invest in more or qualitatively different warheads or delivery systems, or change the nuclear posture to launch-on-warning. Such a response makes the initiation of a nuclear exchange more likely. During the Cold War, fears of a declining secure second strike drove both the U.S. and Soviet superpowers to develop arms to find and maintain their own advantage and prevent the other from gaining an advantage. The number of nuclear weapons grew to enormous heights because of these fears, but also qualitative investments in other technologies, from precision to missile defenses to quiet submarines, swelled.

Crisis stability, as paradoxical as the term may seem, denotes a situation where a nuclear-armed state does not escalate a confrontation with an adversary to the nuclear level. The state could escalate because it believes its adversary has already begun a nuclear exchange, or it believes its adversary is attempting to destroy its nuclear arsenal with a conventional or nuclear first strike. The 1962 Cuban Missile Crisis contained an incident where a Soviet submarine armed with a nuclear torpedo that was breaking through the American naval quarantine around Cuba believed it was under deliberate attack by an American surface vessel as part of the beginning of a nuclear exchange. Fortunately, one officer insisted on surfacing first. In 1983, during the period of heightened Soviet-American tensions of the latter Cold War, Soviet early warning satellites seemed to detect a first launch by the United States; it was again one Soviet officer that deemed the data did not fit expectations of what an American attack would look like. Human judgement turned out to be correct in both cases (and other known cases).

The deeply unsettling effect of nuclear weapons encapsulated in strategic stability has thus existed since the beginning of the Cold War and dominated what has been referred to as the first nuclear age, which was marked by the stand-off between the U.S. and Soviet superpowers.[4] During the first nuclear age, the other nuclear-armed states – the UK, France, China, and (undeclared) Israel – had very limited nuclear arsenals compared to those of the superpowers. Both aspects of strategic stability became less important during the second nuclear age, where the major concern was the proliferation of nuclear weapons. The fear particularly focused on the potential acquisition of nuclear weapons by so-called rogue states and non-state actors, especially in the wake of the 9/11 attacks and the subsequent war on terror, which culminated in the invasion of Iraq. For various reasons, the assumptions that underlay deterrence, namely that nuclear-armed states were rational or attempting to be rational, were thought not to apply to the apocalyptic ideologies of terrorist groups. The third nuclear age has made strategic stability relevant again, with the growing number of nuclear-armed states – India, Pakistan, and North Korea – and the increasing Chinese arsenal creating a situation of nuclear multipolarity with risks of overspill between regions, as well as the various emerging disruptive technologies that includes AI.

AI is particularly unsettling to strategic stability during a crisis,because much of its processes are opaque to the end user

AI and strategic stability

AI has the potential to deeply unsettle strategic stability, particularly if humans attach a great deal of confidence to its workings. The description of AI’s integration into the nuclear weapons architecture above suggests that with its improvements in finding targets and the precision with which to destroy them, it could give a first-strike advantage to a nuclear-armed state with which to destroy their adversary’s nuclear arsenal as well as defend against it – or create the perception that they have such an advantage. By bringing together multiple sources of data, AI-assisted data analysis may even improve the ability to find the adversary’s concealed delivery systems such as mobile launchers or perhaps submarines. Automated missile defense could suggest the ability to absorb an initial nuclear attack. Perception matters greatly here, on both sides in a nuclear standoff. AI is particularly unsettling to strategic stability during a crisis because much of its processes are opaque to the end user, if not also the designer. AI-assisted pattern analysis could interpret aggressive intentions or actions, where the limited time horizon during a crisis does not allow for careful scrutiny of the AI’s inputted data, or its process of analyzing it. As humans tend to believe in the ‘objectivity’ of machines, relying on the findings provided by AI could prove particularly psychologically seductive and thus dangerous.

However, there is another dimension to this, namely that AI is only as good as the data it has at its disposal, and there is therefore a real incentive to poison the data available to fool the AI. One could think of this as analogous to the measure-countermeasure competition between radars and radar jammers in the electronic warfare domain. The objective of an adversary would be to create a false positive or a false negative. A false negative would be tricking the adversary’s AI-assisted data analysis to overlook delivery systems, whether silos, mobile launchers, aircraft or submarines, adding another layer to concealment. A false positive would be the reverse, namely tricking the adversary into believing that there are more warheads or more delivery systems than there in fact are. After all, deterrence is about instilling fear that costs of aggression outweigh the benefits; nuclear deterrence is very much about ensuring that a state can still retaliate with nuclear weapons even after being attacked. Nuclear-armed powers could benefit from both approaches. Weaker states that are less confident in their second-strike capability could be interested in trying to poison the data with false positives, triggering arms-race dynamics on the other side. False negatives could create unwarranted confidence on the side that is poisoning the data or signal the preparation for a first strike, but also sudden nasty surprises on the other side.

Great powers might be cautious about the application of these methodologies, as they have every incentive to prevent escalation. However, nihilists or millenarian rogue states or non-state actors – the dominant fear during the second nuclear age – might be perfectly willing to use AI-assisted deep fakes or data poisoning to provoke escalation. Why go through all the risks to acquire nuclear weapons, when you could have superpowers destroy each other for you?

Why go through all the risks to acquire nuclear weapons, when you could have superpowers destroy each other for you?

What is to be done?

Doomsday is not here yet, but caution is needed. The good news is that the United States and the other nuclear-armed great powers are aware of these dangers. Statements on keeping the  human in the loop for any decision to launch are welcome. However, the effort should go much further. While it is difficult and thus unrealistic to imagine states outright rejecting the benefits that AI can bring to the military – and thus the nuclear – enterprise, a better understanding of the implications of where and how AI is integrated into their own systems would ameliorate some of these risks. Efforts are already underway, whether between the United States and China, hosted by the UK together with other G7 states, or the Dutch-Korean initiative. Discussions between great powers and middle powers would thus help improve the governance of these risks.

Footnotes

[1] Laurie A Harris, “Artificial Intelligence: Overview, Recent Advances, and Considerations for the 118th Congress,” n.d.

[2] James Johnson, AI and the Bomb: Nuclear Strategy and Risk in the Digital Age (Oxford University Press, 2023), 24–30, https://books.google.com/books?hl=en&lr=&id=lRupEAAAQBAJ&oi=fnd&pg=PP1&dq=ai+bomb&ots=pHjR5Zpvvp&sig=6UhyAiHBOgR9vEX7ReLhhFjsyQI.

[3] Paul Van Hooft and Davis Ellison, “Good Fear, Bad Fear: How European Defence Investments Could Be Leveraged to Restart Arms Control Negotiations with Russia” (The Hague, Netherlands: Hague Centre for Strategic Studies, 2023); Matthew Kroenig, The Logic of American Nuclear Strategy: Why Strategic Superiority Matters (Oxford University Press, 2018); Keir A. Lieber and Daryl G. Press, The Myth of the Nuclear Revolution: Power Politics in the Atomic Age (Cornell University Press, 2020); Brendan Rittenhouse Green, The Revolution That Failed: Nuclear Competition, Arms Control, and the Cold War (Cambridge University Press, 2020)..

[4] Paul Bracken, The Second Nuclear Age: Strategy, Danger, and the New Power Politics (Macmillan, 2012); David A. Cooper, Arms Control for the Third Nuclear Age: Between Disarmament and Armageddon (Georgetown University Press, 2021).

Ron Stoop | Economie structureel anders na Russische inval

“Oorlog is de voortzetting van politiek met andere middelen”, zo stelde de Pruisische generaal Carl von Clausewitz. Dat kan zo zijn, maar de gevolgen zijn wel van een andere orde. De inval in Oekraïne door Rusland twee jaar geleden zorgde voor fors meer menselijk leed dan een gemiddeld politiek besluit. En de oorlog had ook stevige economische gevolgen, allereerst natuurlijk voor Oekraïne en Rusland zelf, maar ook Nederland ontkwam er niet aan.

Ten eerste is de positie van Rusland in de wereldhandel flink veranderd, mede door de aan het land opgelegde sancties. Hans van Cleef maakt aannemelijk dat Rusland minder voor zijn olie krijgt, zonder dat er grote fysieke tekorten aan olie zijn ontstaan. Dat gebeurt omdat Aziatische landen door de sancties Russische olie beneden de marktprijzen kunnen kopen. Robbert ­Rademakers en Nienke Oomes tonen aan dat zoiets ook geldt voor de ­Nederlandse export van gesanctioneerde goederen. ­Microchips bijvoorbeeld komen hoogstwaarschijnlijk toch in Rusland terecht via uitwijklanden als Georgië of Turkije.

Op de lange termijn is het effect van sancties ongewis. Naarmate de tijd vordert, neemt het effect af omdat uitwijking een grotere rol gaat spelen. Nicholas Mulder verwacht daarom dat de producten die Rusland nodig heeft, het land zullen blijven ­bereiken (zij het tegen hogere prijzen).

Ten tweede zal Oekraïne, een van de grootste landbouw­exporteurs naar de EU nog lang gevolgen blijven ondervinden van de aangerichte schade. Bart ­Wilbrink en Florian ­Keulers ­laten zien dat er, naast directe noodhulp, ook honderden ­miljarden nodig zijn voor de wederopbouw van de ­Oekraïense economie na de oorlog. Europa zou met het oog op veiligheid en macro-economische stabiliteit moeten beseffen dat zowel ­militaire als niet-militaire steun noodzakelijk is. ­Nederland levert al een belangrijke bijdrage aan steun voor ­Oekraïne, en zou dit ook moeten blijven doen.

Internationale Financiële Instellingen spelen een belangrijke rol in de steun voor Oekraïne, volgens Paul Hilbers en Carlijn Eijking. Nederland verstrekt een deel van zijn steun via het programma van het Internationaal Monetair Fonds (IMF). Het IMF waarborgt zo de juiste besteding van hulpgelden, waardoor ­andere donoren makkelijker kunnen instappen. Bovendien zijn de hervormingen die het IMF voorschrijft zo ontworpen dat ze Oekraïne laten voorsorteren op een eventueel EU-lidmaatschap.

In Nederland, ten slotte, zal de forse stijging van de energieprijzen niemand zijn ontgaan. Dat effect is inmiddels wat ­weggeëbd, maar de invasie heeft ook structurele effecten. Zo heeft de invasie gezorgd voor hernieuwde waardering voor ­defensie. Er wordt na jaren van bezuinigingen weer volop geïnvesteerd in defensie in Nederland en andere NAVO-landen. Dat geld wordt hoofdzakelijk geïnvesteerd in wapensystemen, maar het is niet evident dat dit de slagkracht van defensie daadwerkelijk vergroot, betogen Robert Beeres en Marion Bogers. Er zijn vooral langdurige structurele investeringen nodig, onder andere in meer personeel, om de militaire weerbaarheid van Nederland te verhogen.

Ook heeft de invasie gezorgd voor de komst van Oekraïense vluchtelingen. Jaco Dagevos en Katja Rusinovic tonen dat deze groep in Nederland vaker werkt dan ­andere groepen vluchtelingen. Dit komt mede door de afwijkende status die ze hebben ten opzichte van andere groepen vluchtelingen in ons land. De ­Oekraïense vluchtelingen in Nederland werken ook vaker dan Oekraïners in Duitsland, waar de focus meer ligt op integratie. Toch werken de vluchtelingen in Nederland veelal op tijdelijke basis en onder hun ­niveau, terwijl de Oekraïners in Duitsland vaker een baan hebben die past bij hun opleiding. De vraag is daarom of het Nederlandse ‘work first’-model op de lange termijn wel optimaal is voor de integratie van Oekraïners.

Zo heeft de invasie de internationale economie structureel veranderd. Met de ook elders oplopende politieke spanningen, is het nog maar de vraag of de open handelswereld van de afgelopen decennia snel terugkeert. Zo heeft de invasie ook gezorgd voor een nieuwe realiteit voor ons als economen. Dat zou volgens Von Clausewitz waarschijnlijk ook vragen om andere middelen.

Dit artikel door Ron Stoop werd op 22 februari 2024 gepubliceerd bij ESB.

Essay | Oorlogsmoeheid en afbrokkelende steun: de uitdagingen voor Zelensky stapelen zich op

De voortslepende oorlog in Oekraïne is een lakmoesproef voor het leiderschap van president Zelensky. Die doorstaat hij tot nu toe glansrijk, constateren Tim Sweijs en Mark van Vugt. Maar hoelang is dat nog vol te houden?

Tim Sweijs en Mark van Vugt, 16 februari 2024

De oorlog tussen Rusland en Oekraïne duurt al bijna twee jaar. Veel experts dachten dat Oekraïne snel zou worden verslagen door het op papier veel sterkere Rusland. Zo vreemd was dat overigens niet. God, zo beweerde Napoleon al, steunt immers de partij met de grootste bataljons en de beste artillerie. Maar na de voor de Russen rampzalig verlopen invasie, vocht Oekraïne onder bezielend leiderschap van Volodymyr Zelensky keihard én met succes terug.

“Het gevecht is hier, ik heb munitie nodig, geen lift”, zei de Oekraïense president op dag één, in reactie op de uitnodiging van Amerikaans president Biden om in ballingschap te gaan. Zelensky bleef in Kyiv, verenigde zijn volk, en lobbyde bij westerse collega’s onvermoeibaar voor financiële en militaire steun. Dat die steun op dit moment niet meer zo vanzelfsprekend lijkt, is zeker niet te wijten aan de inspanningen van Zelensky.

Onder massale mediabelangstelling voor de oorlog in Oekraïne en later ook die in de Gazastrook, kreeg de Nederlandse bevolking de afgelopen twee jaar een spoedcursus wapens en militaire strategie. Ook vandaag de dag hoef je maar naar een talkshow te kijken of beelden van Abrams-tanks, Himars-raketsystemen en F-16-jachtvliegtuigen vliegen je om de oren, vaak met doorwrochte duiding van gevechtsbewegingen aan het Oostfront door generaals buiten dienst.

Oekraïens leiderschap

In schril contrast met de aandacht voor de militaire operaties staan de duidingen van het Oekraïens leiderschap. Zelensky komt misschien vaak en prominent in beeld, maar goede analyses van zijn rol gebaseerd op ­wetenschappelijke inzichten over leiderschap zijn dun gezaaid. Dat is jammer, want juist in oorlog maken politieke leiders het verschil.

In oorlog staat het overleven van de natie op het spel. Oorlog is daarom een zogeheten ‘chefsache’, en een lakmoesproef voor leiderschap. Sommige leiders slagen glansrijk voor deze proef. Hun faam wordt decennia, eeuwen en soms millennia later nog bezongen. De naam van Julius Caesar staat nog steeds synoniem voor keizer. Op nationale gedenkdagen rolt ‘warlord’ Willem de Zwijger nog iedere keer over de lippen. En Winston ‘we shall fight on the beaches’ Churchill wordt nog immer bewierookt aan de overkant van het Kanaal.

Zij die falen, worden mikpunt van spot en kritiek of raken in de vergetelheid. Neville Chamberlain wordt nog steeds verguisd voor zijn appeasement-beleid in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog. Bush junior krijgt de schuld van het verval van Amerika’s macht na zijn kostbare, maar grotendeels mislukte interventies in Irak en Afghanistan. En alleen historici weten nog dat koningin Wilhelmina haar premier Dirk Jan de Geer ontsloeg in 1940 omdat hij vrede met de Duitsers wilde sluiten. Deze episode uit onze nationale geschiedenis wordt liever vergeten.

Opoffering

Bij dreigingen van oorlog en ander geweld kijken we naar onze leiders en oordelen we: is dit iemand die we kunnen vertrouwen om ons te beschermen? Het helpt dan bij onze oordeelsvorming als de leider opofferings­bereidheid heeft getoond, zoals Zelensky’s weigering om Kyiv te verlaten na de Russische invasie. Dit kostbare signaal – want niet iedere leider is bereid zijn eigenbelang zo nadrukkelijk opzij te zetten – geldt als een belangrijke indicatie van iemands charisma als leider. Denk maar aan de zeer charismatische Nelson Mandela, die steeds weigerde in te gaan op het aanbod van de Zuid-Afrikaanse regering tot vrijlating uit de gevangenis op voorwaarde dat hij zijn strijd tegen de Apartheid zou staken.

Volgens Amerikaanse psychologen van de St. John’s Universiteit is Zelensky’s leiderschapsstijl te beschrijven als heroïsch en charismatisch. Dat concluderen zij op basis van zijn mediaoptredens en biografische documenten. Zijn persoonlijkheid wordt op basis van die bronnen gekenmerkt door de volgende eigenschappen: ambitieus, extravert, onverschrokken en empathisch. De eerste twee persoonlijkheidskenmerken hangen vooral samen met politiek charisma, terwijl de laatste twee eigenschappen kenmerkend zijn voor heldhaftig leiderschap. Dat lijkt een ideale persoonlijkheidsmix voor een leider in oorlogstijd.

Inspireren en mobiliseren

Los van persoonlijkheidskenmerken: over welke concrete vaardigheden moet een effectieve oorlogsleider beschikken en hoe scoort Zelensky daarop? Vooropgesteld: het ideaalbeeld hangt af van de context. Verschillende culturen en politieke systemen stellen andere eisen aan leiders. Dat is ook binnen Europa het geval.

Kijken we bijvoorbeeld naar de vraag of mensen een sterke leider willen die zich niets aantrekt van parlement of verkiezingen – een vraag uit de European Values Survey – dan zien we opmerkelijke culturele verschillen. Terwijl in Nederland iets meer dan 30 procent van de respondenten het hiermee eens is, loopt dat in een land als Roemenië op tot bijna 80 procent. Sowieso hebben burgers uit de Oost-Europese landen een sterkere voorkeur voor een sterke leider dan de burgers in West-Europa.

Een simpel sjabloon voor waar een effectieve oorlogsleider aan moet voldoen, bestaat dus niet. Desondanks komt in wetenschappelijk onderzoek een terugkerende set aan vaardigheden bovendrijven. Allereerst weet een effectieve oorlogsleider zowel burgers als bondgenoten te inspireren en mobiliseren. Een leider formuleert een heldere visie met daarin een eenduidig doel waarachter iedereen zich kan scharen.

Na de Irakese invasie van Koeweit in 1990 formuleerde Bush senior het kort en bondig: “This will not stand, this aggression against Kuwait”. En nadat Duitsland in de zomer van 1940 Frankrijk was binnengevallen, riep generaal De Gaulle krijgsmacht en volk op om de strijd voort te zetten “voor de vrijheid en onafhankelijkheid van Frankrijk”.

Zelensky formuleerde dat doel op de eerste dag van de oorlog direct in zijn fameuze ‘Tut’ (‘hier’) speech. Op een plein in het ­centrum van Kyiv, omringd door leden van zijn kernkabinet, ging hij de ministers één voor één af en verklaarde dat iedereen bleef om te vechten voor de onafhankelijkheid van Oekraïne.

Vastberadenheid

Een oorlogsleider blinkt daarnaast uit in vastberadenheid. Juist wanneer de nood hoog is en de wanhoop nabij zet hij of zij de strijd voort. Een oorlogsleider is er in extremis op gericht het einddoel te behalen. Thatcher spoorde dezelfde Bush aan tot actie toen hij zijn opties overwoog na de Irakese invasie: “Remember George, this is no time to go wobbly.”

Soms is het moeilijk om onderscheid te maken tussen koppigheid en zelfbedrog. In een recent profiel in Time Magazine vertelt Zelensky dat niemand in de eindoverwinning gelooft zoals hij. Een anonieme adviseur uit zijn cirkel verzucht daarop dat de president zijn realiteitszin heeft verloren – al is het Zelensky’s vastberadenheid die er tot nog toe voor heeft gezorgd dat Oekraïne de strijd voortzet.

Oorlogsleiders zijn meesters in de communicatie. Napoleon Bonaparte gebruikte een dagelijkse Gazette als spreekbuis om propaganda over zijn militaire successen te verspreiden. Julius Caesar beschreef zijn eigen overwinningen in een boek dat tweeduizend jaar na dato nog steeds wordt ­gedrukt.

Zelensky is een strategische communicator pur sang. Hij kan bogen op zijn jarenlange ervaring als professioneel podiumkomiek en televisie-acteur. Hij communiceert niet alleen in eenvoudige en concrete boodschappen die niet mis te verstaan zijn, maar speelt ook met variatie in zijn intonatie, stemvolume en lichaamstaal. Hij en zijn team van professionele adviseurs weten dat het getoonde beeld even belangrijk is als het gesproken woord. Zo verschijnt Zelensky steevast in een legergroen T-shirt om te benadrukken dat hij leider is van een land in oorlog, en ­solidair met de militairen die vechten aan het front.

Internationale steun

Oorlogsleiders zijn verbinders. Inter­nationaal kunnen zij coalities bouwen in dienst van diplomatieke en militaire slagkracht. Zo voerde Bush senior in 1990-1991 een internationale coalitie van 42 landen en meer dan een half miljoen troepen aan om Saddam Hussein uit Irak te verdrijven. Maar ook nationaal moet een leider verbindend zijn om burgers en groeperingen samen te brengen in de strijd tegen een gezamenlijke vijand. In 1948 smeedde de eerste premier van Israël David Ben-Gurion de verschillende Joodse paramilitaire organisaties om tot één Israëlische krijgsmacht, waarmee de aanval van Arabische buurlanden werd ­afgeslagen. Ook in Oekraïne sloten de verschillende machtsfacties na de Russische invasie de gelederen.

Zonder westerse hulp zou Oekraïne ongetwijfeld het onderspit hebben gedolven. Ook aan dit front is Zelensky tot dusver succesvol bij het werven van miljarden aan militaire, financiële en humanitaire steun. Hij reist onvermoeibaar de Navo-alliantie rond, met specifiek op de doelgroep toegesneden boodschappen. Het Duitse parlement sprak hij bijvoorbeeld vermanend toe, inspelend op het Duitse schuldgevoel. In Nederland liet hij het opgeheven vingertje achterwege en prees hij de regering juist om alle steun.

Stressbestendig

Maar de uitdaging aan dit internationale front groeit. Eerder deze maand stemden EU-leiders pas na lang gesteggel in met een nieuw steunpakket van vijftig miljard euro. Aan de andere kant van de oceaan laat een Amerikaans pakket van soortgelijke omvang al maanden op zich wachten door politieke verdeeldheid in Washington.

En terwijl de buitenlandse steun afbrokkelt, lopen de interne spanningen op. Na twee jaar oorlog begint de relatie tussen regering en oppositie barsten te vertonen, terwijl corruptie een hardnekkig uit te roeien fenomeen blijft. Onlangs kwamen al langer bestaande spanningen tussen het politiek en militair leiderschap tot uitbarsting, toen Zelensky zijn opperbevelhebber Zaloezjny ontsloeg na het mislukte zomeroffensief en publieke onenigheid over de te varen koers. Hij bevorderde Oleksandr Syrsky, die als bevelhebber van Kyiv de eerste Russische aanvalsgolven wist af te slaan, met als opdracht het ontwikkelen van een aangepaste oorlogsstrategie om het tij weer ten gunste voor Oekraïne te keren.

Hoge druk

Tot slot zijn oorlogsleiders in staat om ­onder hoge druk weloverwogen beslissingen te nemen. Zij zijn stressbestendig en kunnen verschillende opties overzien en knopen doorhakken. Dat lijkt evident, maar uit tal van studies blijkt dat leiders in crisissituaties oogkleppen opdoen, fatalistisch gaan redeneren en besluiteloos worden.

Het schoolvoorbeeld van goed leiderschap in zo’n situatie is president John F. Kennedy’s optreden tijdens de Cuban Mis­sile Crisis in 1962. Een kernwapenoorlog tussen de Sovjet-Unie en de VS hing als een zwaard van Damocles boven deze crisis. Kennedy hield het hoofd koel en bestudeerde met zijn team grondig de verschillende opties. Hij zorgde ervoor dat de lijnen van communicatie met de Sovjets openbleven, terwijl hij er niet voor terugdeinsde om knopen door te hakken.

Zelensky heeft laten zien dat hij ook in stressvolle situaties doortastend kan handelen, terwijl er voortdurend discussie is met zijn internationale militaire supporters over de te volgen strategie. Maar veel meer weten we (logischerwijs) niet, omdat Zelensky’s regering interne ­besluitvorming zoveel mogelijk probeert af te schermen.

2024 wordt een moeilijk jaar – voor Oekraïne én voor Zelensky. Het land heeft de strijd kunnen voortzetten onder aanvoering van een president die het cursusboek ‘leiderschap in oorlogstijd’ goed lijkt te hebben bestudeerd. Maar na het mislukken van Oe­kraïnes tegenoffensief van 2023, wordt duidelijk dat dit een oorlog van de lange adem is.

Er zijn tekenen van oorlogsmoeheid onder Westerse steunverlenende regeringen, terwijl in Oekraïne de eensgezindheid onder druk staat. De uitkomst van deze oorlog zal mede bepalen hoe Zelensky uiteindelijk de geschiedenisboeken in gaat. Dit jaar wordt daarom wederom een lakmoesproef voor Zelensky’s leiderschap, waarbij onvermijdelijk de vraag gesteld zal worden of hij over de juiste eigenschappen beschikt om de oorlog te beëindigen.

Dit essay door Tim Sweijs en Mark van der Vugt werd op 17 februari 2024 in Trouw gepubliceerd.

Over de auteurs

Tim Sweijs is directeur onderzoek bij het Haagse Centrum voor Strategische Studies (HCSS) en research fellow bij het War Studies Research Centre van de Nederlandse Defensie Academie.

Mark van Vugt is hoogleraar evolutionaire psychologie, arbeids- & organisatiepsychologie aan de VU en Oxford, en directeur van het Amsterdam Leadership Lab.

Tweede Kamer rondetafelgesprek | Tim Sweijs over Multi Domain Operations

De vaste commissie voor Defensie uit de Tweede Kamer organiseert op woensdag 20 maart van 14.45 tot 17.00 uur een rondetafelgesprek over Informatiegestuurd optreden, Multi Domain Operations, en Defensie Strategie Data Science en AI. HCSS directeur onderzoek Tim Sweijs is een van de uitgenodigde sprekers.

Het rondetafelgespek is te volgen via de livestream van de Tweede Kamer.

Met het rondetafelgesprek wil de commissie meer informatie vergaren over Defensie Strategie Datascience en AI en de invoering van informatiegestuurd optreden door de gehele Defensieorganisatie en de implicaties die dat heeft voor het NAVO-voornemen om het concept van Multi Domain Operations (MDO) leidend te laten zijn in het klaarmaken van de NAVO en haar leden voor de toekomst.

Agenda:

14.45-15.45 uur Wetenschappelijk perspectief

  • Brigade-generaal prof. Paul Ducheine, NLDA en UvA
  • Prof. Roy Lindelauf, NLDA en Tilburg University
  • Prof. Dr. Galina Cornelisse, Vrije Universiteit Amsterdam

16.00 – 17.00 uur Perspectief NAVO en onderzoeksinstituten

  • Dr. Tim Sweijs, The Hague Centre for Strategic Studies (HCSS)
  • Mietta Groeneveld, NAVO Command and Control Centre of Excellence
  • Antoine Smallegange, Nederlandse Organisatie voor toegepast-natuurwetenschappelijk onderzoek (TNO)

Na afloop zal de video ook beschikbaar worden gesteld op de YouTube account van HCSS.

Column Rob de Wijk: Een gevoelige nederlaag voor Poetin: niet minder, maar meer Navo

Poetin leed deze week een gevoelige nederlaag. Eind 2021 stuurde hij de Navo en het Witte Huis twee ‘ontwerpverdragen’ die zich lieten lezen als een ultimatum. Hij eiste respect voor zijn veiligheidsbelangen en wilde een bufferzone tussen Rusland en het bondgenootschap. Maar in plaats van minder, kreeg hij meer Navo.

De Navo-top in Vilnius besloot medio vorig jaar dat Oekraïne ooit lid mag worden. Nadat eerst Finland tot het bondgenootschap toetrad, volgde deze week Zweden. Historisch omdat Zweden daarmee zijn geroemde 200 jaar oude neutraliteitspolitiek opgaf.

In reactie hierop tekende Poetin twee decreten om zijn verdediging tegen de Navo beter te kunnen organiseren. Het Scandinavische deel van Europa moet nu verdedigd worden door het militaire district Leningrad, de Baltische Staten en Polen door het militaire district Moskou. Dit duidt erop dat de militaire kaart in Europa nu opnieuw wordt getekend.

Na toetreding van Zweden zijn nu alle Scandinavische landen Navo-lid. Het hele gebied van de Oostzee tot boven de poolcirkel is een groot militair ‘theater’. Dit, en het ijsvrij worden van de route langs de Russische noordgrens, levert voor Poetin grote problemen op. Zijn immense rijk van elf tijdzones moet immers worden verdedigd.

Voor de bescherming van de noordelijke route en de enorme energie- en grondstoffenvoorraden in het gebied zijn oorlogsschepen nodig. In oorlogstijd kunnen die momenteel niet worden ingezet om de trans-Atlantische aanvoer van reserves en oorlogsmaterieel te bestoken. Om dat te kunnen moeten de Russische oorlogsschepen door de GIUK-Gap zien te komen. Dat zijn de zeestraten tussen Groenland, IJsland en het Verenigd Koninkrijk. Wil Rusland daar doorheen, dan zijn veel meer schepen nodig. Maar dat is onbetaalbaar.

De Oostzee wordt een Navo-binnenzee

Door de toetreding van Finland en Zweden wordt bovendien de Oostzee een Navo-binnenzee. Daardoor wordt het eenvoudiger om Russische oorlogsschepen te beletten de havens van Kaliningrad of St.Petersburg te verlaten.

Dat het niet al te moeilijk is om de Russische vloot aan te pakken heeft Oekraïne aangetoond. Zonder over een noemenswaardige marine te beschikken heeft Oekraïne Poetins oorlogsschepen naar het oostelijke deel van de Zwarte Zee verdreven. Zeedrones bleken zo effectief dat de Oekraïense graanexporten op het niveau van voor de oorlog liggen. Dat is goed voor de overheidskas, dus voor de oorlogsinspanningen.

Het voordeel dat Poetin ten opzichte van Oekraïne heeft, wordt door de Navo-uitbreiding een nadeel. Rusland is groot ten opzichte van het land dat Poetin heeft aangevallen: 140 miljoen tegen 40 miljoen inwoners. De Russische economie is het tienvoudige van die van Oekraïne.

Maar ten opzichte van de Navo zijn de rollen omgekeerd. De Navo-landen tellen ongeveer 950 miljoen inwoners. De gecombineerde economieën van de bondgenoten zijn goed voor ongeveer 35 biljoen euro. De Russische economie is ongeveer 1,8 biljoen euro; vergelijkbaar met de Benelux.

Voor Rusland dreigt daarom ‘overstretch’. Ambities en defensie-uitgaven zijn niet meer in lijn met de Russische economie. Dit is een klassieke reden waarom een land instort. Poetin kan Oekraïne nog wel aan. Maar een confrontatie met de Navo overleeft hij niet, zeker niet als Europa zijn defensie op orde krijgt.

Rob de Wijk, Trouw, 29 februari 2024

Rob de Wijk is hoogleraar internationale relaties en veiligheid aan de Universiteit Leiden en oprichter van het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS). Hij schrijft wekelijks over internationale verhoudingen. Lees zijn columns hier terug.

Nieuw rapport | Het Sociaal Contract: Verwachtingen en spanningen in de democratische rechtsorde

Hoe komt het dat een land dat op democratische en institutionele structuren goed scoort, toch zo weinig vertrouwen van burgers geniet?

De kwaliteit van de Nederlandse rechtsstaat is nog altijd hoog, maar voor de bredere democratische rechtsorde staan echter veel seinen op oranje. Het knettert in politiek Nederland: het vertrouwen in instituties en politiek bevindt zich op een dieptepunt, het woord ‘onvrede’ valt regelmatig.

Opvallend is dat veel maatschappelijke grieven in het debat verschijnen onder de vlag van het ‘sociaal contract’. Met het aanhalen van dit idee wordt iets fundamenteels aan de orde gesteld over de (haperende) relaties tussen de bestuurlijke, gezagdragende ‘klasse’ in Nederland en ‘de burger’. Is dit sociaal contract louter een modewoord en een parapluterm waaronder allerlei maatschappelijke strubbelingen worden aangekaart? Of zijn er inderdaad fundamentele problemen die maken dat het maatschappelijk weefsel poreus wordt en daardoor vatbaar voor krachten van ondermijning?

Dit nieuwe HCSS rapport analyseert de ontwikkeling van het Nederlandse sociaal contract op basis van zoveel mogelijk actuele gegevens in combinatie met sociaalwetenschappelijke analyses. Is er sprake van oppervlakkige spanningen die opgelost kunnen worden door elkaars verwachtingen beter te begrijpen? Of is het mogelijk fundamenteler: zijn er disfuncties die de sociale stabiliteit in gevaar brengen?

Onze nationale veiligheid is uiteindelijk gekoppeld aan het vertrouwen en het geloof in de legitimiteit van het sociaal contract. Dit wordt een probleem als een aanhoudend laag vertrouwen een teken wordt van afbrokkelende legitimiteit, met risico’s voor de sociale stabiliteit.

Een afkalvend vertrouwen tussen partijen in het sociaal contract is niet terug te brengen tot een enkele oorzaak, concluderen Gerben Bakker en zijn medeonderzoekers. Er is sprake van een multi-problematiek met verschillende zaken die in elkaar grijpen en elkaar versterken.

Onze bevindingen zijn terug te brengen tot drie kernpunten:

  1. Een vergelijking tussen verwachtingen van burgers en institutionele taakopvattingen laat soms stevige mismatches zien die een verklaarbare voedingsbodem vormen voor onvrede.
  2. Er zijn indicaties dat, als gevolg van punt 1, de ervaren legitimiteit verder onder druk komt te staan. Andere drukfactoren zoals cynisme, verharding en de actieve inmenging van groepen wakkeren het anti-institutioneel sentiment aan. Dit vergroot de kans dat mensen hun vertrouwen opzeggen in het sociaal contract (en niet alleen in de politiek).
  3. De constatering dat Nederland op papier een goede rechtsstatelijke prestatie levert is verraderlijk als diverse indicatoren wijzen op een lage burgerlijke betrokkenheid bij de bredere democratische rechtsorde. Dit lijkt inderdaad het geval.

Dit onderzoek is verricht door HCSS in opdracht van de Nederlandse politie, als onderdeel van het meerjarige onderzoeksprogramma Strategische Monitor Politie. Dit programma duidt actuele en mogelijke toekomstige ontwikkelingen in de internationale en maatschappelijke omgeving van belang voor de positie, rollen en taken van de politie; en heeft zo een signalerende en agenderende functie.

Het onderzoek bouwt voort op twee eerdere HCSS studies Maatschappelijke Ontgoocheling van de Middenklasse. Optreden, Oorzaken en Gevolgen (2022) en De Staat van de Rechtsstaat. Waar staan we, waar gaan we naartoe? (2023).

Auteur: Gerben Bakker

Coauteurs: Laura Jasper, Anna Sophie den Ouden, Tom Draaijer, Frank Bekkers, Paul Sinning, Sofia Romansky en Tim Sweijs.

Het onderzoek voor dit rapport is afgerond in december 2023. Gebeurtenissen of ontwikkelingen

Water, Peace and Security (WPS) Regional Training in Jordan

HCSS is leading the organization of the Water, Peace and Security (WPS) training taking place in Amman, Jordan from 27-28 February. The two-day training was developed for water management experts and government officials from the Middle East and North Africa and Dutch diplomats active in the region. The event is organized in collaboration with our WPS consortium partners IHE Delft, Deltares, International Alert and World Resources Institute.

The training consists of interactive sessions showcasing the integrated, informed and inclusive WPS approach (PDF) to water-related conflict prevention and mitigation. The sessions will focus on understanding the water-security nexus, using the WPS Global Early Warning Tool, engaging in participatory action through causal loop diagrams, facilitating dialogue and developing conflict-sensitive policies. The training will culminate with the WPS serious game, through which participants can apply learnings and discuss implications for their daily work.

The ambassador of the Kingdom of the Netherlands to Jordan, Harry Verweij, provided opening remarks. He highlighted the importance of collaboration in order to address water-related security challenges in the MENA region.

HCSS senior strategic analyst Laura Birkman is leading a session on the water-security nexus. The session uses water-conflict pathways to strengthen the understanding of water-related security challenges and highlight the importance of informed, inclusive and conflict-sensitive policy-making in the water sector.

Strategic analyst Irina Patrahau is leading the WPS serious game, which encourages participants to apply learnings and discuss implications for their daily work through the use of a gamified analytical tool.